Moja mama myślała, że mnie zjedli

Kaja Puto: Czy dla kobiet migracja jest innym doświadczeniem niż dla mężczyzn?

Iuliia Lashchuk: Z badań wiemy, że tak. Jeśli chodzi o zarobki, to w krajach rozwiniętych dostrzegamy hierarchię: na jej najwyższym szczeblu znajduje się lokalny mężczyzna, a na końcu – kobieta-migrantka. 

Możemy więc powiedzieć, że migrantki spotykają się z podwójnym wykluczeniem. Mają trudniej niż osoby urodzone we własnym kraju, ponieważ pozbawione są sieci wsparcia – członków rodziny, przyjaciółek, sąsiadek, do tego często nie posiadają dokumentów lub nie znają języka. 

I mają trudniej niż mężczyźni ze względu na obciążenie obowiązkami opiekuńczymi, pracą domową, a także podatność na ryzyka. 90 procent kobiet i dziewczynek, które dociera do Europy szlakiem śródziemnomorskim, doświadcza przemocy seksualnej.

Powyżej 70 procent osób, które doświadczyły handlu ludźmi, to kobiety i dziewczęta. A 60 procent ofiar handlu ludźmi to migranci

W szczególnie trudnej sytuacji są migrantki o nieuregulowanym statusie, czyli te, które nie mają pozwolenia na pracę czy pozwolenia na pobyt. Weźmy Polki czy Ukrainki pracujące we Włoszech. Rynek pracy ich potrzebuje, tak w latach dziewięćdziesiątych, jak dziś, ale państwo nie przyjmowało ich zbyt gościnnie. Przez lata nie mogły wyrobić sobie dokumentów, bo nie było takich możliwości prawnych, więc pracowały i do dziś często pracują na czarno.

Ciężko jest również kobietom, które przyjechały do krajów europejskich na podstawie wiz łączenia rodzin. Kiedy padają ofiarą przemocy domowej, boją się odejść od męża, by nie stracić swojego prawa do pobytu.

Hmm, a ja czytałam kiedyś raport z badań o Polkach w Wielkiej Brytanii. Wynikało z nich, że kobiety statystycznie łatwiej niż mężczyźni adaptują się w nowym społeczeństwie: szybciej uczą się języka, łatwiej nawiązują kontakty, nie przeżywają tak silnej frustracji związanej z utratą dotychczasowej pozycji…

Ale co to w znaczy, że łatwiej się adaptują? Szybciej się uczą języka? Szybciej poznają nowe osoby? Ale czy jest to tak naprawdę adaptacja czy może po prostu strategia przetrwania? Francesca Vianello pisała o „zawieszonych migrantkach”. Są to kobiety, które przyjechały na rok, na dwa, a zostały na dwadzieścia i próbują cały czas rozciągnąć się na dwa kraje. Starają się być obecną w obu światach jednocześnie, ale nie są w żadnym. 

Z drugiej strony migracja bywa dla kobiet szansą na emancypację. Tu znów odwołam się do przykładu Ukrainek we Włoszech. Zaczęły tu migrować w latach dziewięćdziesiątych, po rozpadzie Związku Radzieckiego, w czasach dużej niepewności ekonomicznej. Ukraińskie społeczeństwo znało wówczas – jak pisała historyczka Oksana Kiś – dwa modele kobiecości, które powstały na gruzach modelu sowieckiej siłaczki. Pierwszy to słodka barbie, która chce się podobać mężczyznom, druga – berehynia, troskliwa opiekunka, po polsku powiedzielibyśmy – Matka Polka.

We Włoszech kobiety te zostawały zazwyczaj opiekunkami dzieci lub osób starszych. Na ukraińskie warunki zarabiały dużo, więc nierzadko stawały się żywicielkami rodziny. Zaczęły zarabiać własne pieniądze, podejmować samodzielne decyzje, rozumiały, że mogą być sprawcze. Niekiedy wyjazd pozwalał im w dodatku na separację od mężczyzny, z którym nie było im dobrze, ale presja społeczna nie pozwalała im od niego odejść.

Wyjazdy do Europy sprawiły, że Ukrainki wykształciły nowe modele kobiecości?

Z pewnością. Na przykład zmieniło się podejście do kobiet w średnim wieku, które wcześniej były niewidoczne. Wyjazdy Ukrainek do Włoch nazywano „migracją babć”, choć średnia wieku tych kobiet wynosiła czterdzieści siedem lat. Różniły się od Włoszek, miały urodę ciekawą dla włoskich mężczyzn i popatrzyły na siebie z innego punktu widzenia. Kiedyś niezamężna kobieta w wieku dwudziestu pięciu lat była postrzegana jako stara panna, a dziś Ukrainki coraz częściej decydują się na dziecko dopiero po czterdziestce.

Ważnym czynnikiem było również to, że kobiety migrowały same, a więc musiały same podejmować decyzje, zarabiać, pozyskiwać informacje. Musiały działać. A z tego działania wykształciły się również różne ruchy społeczne czy organizacje pozarządowe prowadzone przez kobiety.

‍

Największy exodus Ukrainek nastąpił po wybuchu pełnoskalowej wojny…

Z Ukrainy wyjechało wtedy kilka milionów kobiet. Ale migracja przymusowa to zupełnie inna bajka. To nie jest wyjazd zaplanowany, przygotowany, pozbawiony jest planu B w stylu: jeśli coś się nie uda, wracam do domu – choć są i takie, które wracają. Dla wielu z nich ucieczka przed wojną oznacza przymusową separację od mężów. A także obowiązki opiekuńcze, bo wiele uchodźczyń przyjechało do Europy z dziećmi czy rodzicami. Dlatego wejście na rynek pracy oraz socjalizacja w nowym miejscu były dla nich wyzwaniem.

Z drugiej strony uchodźczynie miały pod pewnymi względami łatwiej niż migrantki, które wyjechały do Europy przed 2022 rokiem. Ochrona czasowa gwarantowana im przez Unię Europejską zapewniła im legalny pobyt i dostęp do rynku pracy. Tylko pytanie, jakiej pracy.

Uchodźczynie to w większości wykształcone kobiety, które lądują w sektorze prac prostych przez brak znajomości języka, skomplikowaną biurokrację lub obowiązki opiekuńcze

Legalność ich pobytu też jest dość efemeryczna, bo zależy nie tylko od sytuacji w Ukrainie, ale też decyzji politycznych krajów Europy.

Przywileje dla uchodźczyń wywołały napięcia między migrantkami? Kiedy Polska dołączyła do Unii Europejskiej, „starzy” polscy migranci byli nieco zazdrośni, że musieli długo walczyć o legalizację pobytu, podczas gdy „nowi” mają w tym względzie liczne przywileje. Z podobną niechęcią swoich rodaków spotykali się uchodźcy, którzy dotarli do Europy podczas tzw. kryzysu migracyjnego po 2015 roku.

Tak, oczywiście, pojawiały się takie sentymenty: to ja tyle lat walczyłam o kartę pobytu, czekając na dokumenty, nie mogłam odwiedzić rodziny w Ukrainie, a wy dostajecie wszystko na tacy. Jednak przeważała solidarność z ofiarami wojny. „Stare” migrantki podobnie jak obywatele państw UE przyjmowały uchodźczynie w domach, angażowały się w wolontariat, organizowały protesty antywojenne. Odpowiadały na problemy, których nie widziały zdominowane przez męską perspektywę aparaty państwowe.

Na przykład w Polsce powstała fundacja Martynka, którą założyły dwie krakowskie studentki z Ukrainy. Chciały wesprzeć uchodźczynie, szczególnie te, które doświadczyły przemocy czy narażone były na handel ludźmi. Pomagały też uzyskać dostęp do aborcji czy antykoncepcji, bo wiele ukraińskich kobiet, które przyjeżdżały do Polski, nie były świadome tego, że prawa reprodukcyjne kobiet są tu mocno ograniczone.

Swoją drogą, wybuch pełnoskalowej wojny stał się dla ukraińskich kobiet kolejną lekcją sprawczości. Te, które zostały w Ukrainie, walczą na froncie, działają w organizacjach wolontariackich, pracują, rodzą dzieci, opiekują się osobami starszymi, partnerami, którzy wrócili z frontu, spędzają noce w schronach bez prądu lub ogrzewania. Uchodźczynie również zaczęły się samoorganizować. Kiedy – szczególnie na początku pełnoskalowej wojny – ciężko było o miejsce dla dzieci w żłobkach czy przedszkolach, tworzyły grupy samopomocy sąsiedzkiej. Jedna kobieta zostawała z dziećmi, inne szły do pracy czy szukały pracy. Sieci społeczne stały się głównym źródłem informacji i wsparcia. 

Polska to w Europie niechlubny wyjątek, jeśli chodzi o dostęp do aborcji. A z jakimi problemami spotykają się ukraińskie uchodźczynie w innych krajach Europy?

W Niemczech na przykład trudno im wejść na rynek pracy. Państwo wymaga, by jak najszybciej nauczyć się języka niemieckiego na poziomie C1, żeby móc podąć pracę w niektórych zawodach, w których wystarczyłby o wiele niższy poziom. Do tego dochodzi biurokracja. Trzeba złożyć podanie o kurs językowy, potem czeka się tygodniami na wyniki testu językowego, to wszystko trwa. Teoretycznie to dobry pomysł, by zaoferować migrantom kurs języka i tym samym pomóc im w adaptacji, jednak w praktyce spełnienie tych wymogów okazuje się mało osiągalne.

W szczególnie ciężkiej sytuacji są nauczycielki, które przez różnice w ukraińskim i niemieckim prawie nie mogą pracować w zawodzie. Aby nostryfikować dyplom, musiałyby ukończyć dodatkowe studia. Na tej sytuacji nikt nie wygrywa, bo w Niemczech brakuje rąk do pracy w edukacji, a wykształcone kobiety kończą w pracy poniżej kwalifikacji lub pobierają wsparcie socjalne.

Z kolei we Włoszech oferty pracy są bardzo ograniczone. Dla Ukrainek dostępne są sektory historycznie „ukraińskie”, czyli praca opiekuńcza i sprzątanie. Kobiety, które nie marzyły o życiu migrantki zarobkowej, a w dodatku uciekły przed wojną z dziećmi, nie chcą, a czasem również nie mogą podjąć tzw. prac „na dzień i noc”. 

Po początkowej fali pomocy dla ukraińskich uchodźczyń w wielu krajach Europy nastąpił wzrost niechęci do uchodźców. W Polsce badania opinii publicznej wskazują, że spadek solidarności z uchodźczyniami dostrzegalny jest szczególnie wśród młodych kobiet. Komentatorzy tłumaczą to wzrostem konkurencji na rynku pracy w typowo kobiecych zawodach, a także na rynku… matrymonialnym. Czy te napięcia odczuwane są przez uchodźczynie? Jak byś to skomentowała?

Nie badałam tej kwestii, ale jeśli chodzi o Polskę, tego rodzaju napięcia były odczuwalne dla mnie już od 2015 roku. Jednak z mojego doświadczenia bycia migrantką w Polsce wynika, że ataków słownych czy fizycznych dokonywali przede wszystkim mężczyźni, nie kobiety. 2022 rok zmienił trochę sytuację, bo fala solidarności przykryła te marginalne, bądź co bądź, głosy antymigracyjne, ale teraz to znowu powraca. Dla niektórych uchodźczyń złośliwe komentarze o „uprzywilejowanych uchodźcach” stały się przyczyną powrotu do domu.

Nie chcą być postrzegane jako te lepsze, ale nie chcą być też brzemieniem. Rosyjska propaganda bardzo sprawnie działa na rzecz podsycania tego typu konfliktów

Uchodźczynie wyjechały z Ukrainy z myślą o tym, żeby po zakończeniu wojny wrócić do domu. Jednak im dłużej wojna trwa, tym bardziej ta perspektywa może wydawać się odleglejsza. Co wpłynie na decyzję uchodźczyń – wrócić do Ukrainy czy nie?

Zdecydują o tym trzy podstawowe czynniki. Po pierwsze zależy to od indywidualnej sytuacji migrantek – czy udało się zintegrować z nowym społeczeństwem, nawiązać rodzinne czy przyjacielskie więzi, znaleźć satysfakcjonującą pracę. A także czy mają do czego wracać – czy ich domy wciąż istnieją, a miejscowości znajdują się pod kontrolą Ukrainy.

Drugim czynnikiem będzie polityka państw samej Unii. Czy osoby objęte obecnie ochroną tymczasową będą mogły uzyskać status rezydenta terminowego? Czy po zakończeniu wojny pozwolimy dołączyć do tych kobiet mężom, którzy pozostali w Ukrainie? Czy będziemy je zachęcać do tego, by pozostały w naszych krajach – w końcu są chcianymi, bo raczej wykształconymi migrantkami – czy raczej do powrotu, bo wyludnionej Ukrainie będą jeszcze bardziej potrzebne?

A jaka polityka UE byłaby twoim zdaniem właściwa?

Taka, która nie traktuje uchodźczyń jak bezwolnych ofiar wojny, lecz jak partnerki do rozmowy. I nastawiona jest na maksymalne wykorzystanie więzi nawiązanych w wyniku wojny relacje między państwa UE a Ukrainą, również na poziomie międzyludzkim (np. poprzez wsparcie wspólnych biznesów, współpracy naukowej, wymian zawodowych itd.). Ukrainki mogą wrócić do kraju wyposażone w dobre praktyki dotyczące np. zielonej transformacji, a Zachód może uczyć się od Ukrainy zagadnień związanych z obronnością czy digitalizacją, w której Ukraina przoduje.

A trzeci czynnik?

Sytuacja w samej Ukrainie i jej polityka reintegracyjna. Czy osiągnięty pokój będzie trwały? Czy uda się odzyskać terytoria zagrabione przez Rosję i odbudować zniszczone wsie i miasteczka? Co zaoferuje państwo repatriantkom, na ile te obietnice będą przekonujące i na ile będą działały w praktyce? I czy Ukraińcy, którzy pozostali w kraju, zostaną na te powroty uchodźców odpowiednio przygotowani?

To znaczy?

Ucieczka przed wojną to temat, który wzbudza emocje. Z jednej strony mówi się o tym, że kobiety wyjechały, by chronić dzieci, z drugiej – niektórzy traktują je jak zdrajczynie, którzy pozostawiły swój kraj w potrzebie. Z jednej strony Ukrainki w Europie zdobywają wiedzę i doświadczenie, która przyda się w procesie odbudowy, a także zarabiają pieniądze, którymi wspierają krewnych w kraju, z drugiej – ich nieobecność pogłębia problemy wyludniającego się kraju. Ponadto doświadczenia ludzi, którzy uciekli przed wojną i tych, którzy zdecydowali się zostać w kraju, są skrajnie różne. Do tego dochodzą stereotypy o bogatym i beztroskim życiu za granicą.

Dlatego powrót uchodźczyń do Ukrainy nie będzie prosty. Ukraina musi zaprojektować program reintegracyjny, który z jednej strony zachęci uchodźczynie do powrotu, z drugiej – doceni wysiłek tych, którzy w kraju zostali.

Wojna przetrzebiła męską populację Ukrainy. To kobiety będą ją odbudowywać? A jeśli tak – przed jakimi staną wyzwaniami?

Marzę, że Ukraina stanie się kiedyś wolna, bezpieczna i inkluzywna, że każda osoba, niezależnie od płci, wieku, koloru skóry, religii, sprawczości mentalnej i fizycznej będzie się tam czuła w domu. Jednak prognozy demografów są dość pesymistyczne. Obawiam się, że powstanie presja psychologiczna, by kobiety rodziły dzieci. Na szczęście raczej nie pójdą za tym polityczne decyzje. 

Jeśli chodzi o odbudowę, to tak jak mówiłam: najważniejsza jest strategia i dopasowana do niej wiedza. A więc marzę też o tym, by jednostka ludzka nie była traktowana jak cegła potrzebna do odbudowy, tylko jako człowiek z własną wizją, doświadczeniem, prawami i płcią.

‍

Iuliia Lashchuk – badaczka migracji kobiet, kuratorka, research fellow w Centrum Polityk Migracyjnych European Univesity Institute we Florencji. Bada intersekcję płci i migracji, skupiając się na migracji Ukrainek po 1991 roku. Interesuje się kwestiami inności i obcości, różnorodnością, wizualnością oraz etyką gościnności.

Czym jest „feministyczna polityka zagraniczna”? 

Pochodzi ze Szwecji. Szwecja była i jest globalnym liderem, jeśli chodzi o równość płci w instytucjach politycznych. W ich parlamencie kobiety stanowią 46%.  W 2014 roku Szwedzi uznali, że czas pójść szerzej i zostali pierwszym krajem, który oparł swoją aktywność międzynarodową na wartościach feministycznych, czyli dążeniu do równouprawnienia płci i wzmocnienia praw kobiet na świecie. Dzisiaj termin ten nabiera dużo szerszego znaczenia i oznacza reprezentację wszystkich grup społecznych narażonych na dyskryminację, ze względu na płeć, wiek, kolor skóry, orientację seksualną czy niepełnosprawność. Kraje, które wprowadzają tak rozumianą politykę zagraniczną, uważają ją za warunek niezbędny do osiągniecia trwałego pokoju i zrównoważonego rozwoju na Ziemi.

A konkretnie co to oznacza?‍

Na przykład pilnowanie, żeby prawa obywateli i obywatelek były przestrzegane również w krajach, w których się tak nie dzieje. Mieliśmy tego doskonały przykład, gdy w Polsce rządziła Zjednoczona Prawica i zaostrzono prawo aborcyjne. Wtedy rządy Belgii i Holandii postanowiły wspierać polskie kobiety w możliwości przeprowadzenia aborcji, pomimo restrykcyjnego zakazu wprowadzonego przez polskie organy. Zatem kierowali się interesem obywateli, a nie interesem polskiego państwa czy partii sprawującej władze.

Podobnie wspieraliśmy dziewczynki w Afganistanie, mimo, że Donald Trump układał się z talibami albo protesty kobiet w Iranie.

Skoro jesteśmy częścią zachodniego, cywilizowanego świata i wierzymy w jego wartości takie jak demokracja, praworządność, prawa człowieka, to powinniśmy czuć się zobligowani i szukać sposobów, żeby tym prześladowanym grupom, czy to są kobiety, dzieci, czy mniejszości etniczne, pomagać.

I o tym jest feministyczna polityka zagraniczna.

Od czasu jej ogłoszenia przez Szwecję i dołączenia kolejnych państw Kanady i Francji, minęło 10 lat. Ostatnio przystąpiły do niej Niemcy. To zaskakujące jak ten konserwatywny kraj rozbija kobiece szklane sufity.

To prawda, Angela Merkel pierwsza kobieta na stanowisku kanclerza i najdłużej sprawującą ten urząd. Ursula von der Leyen była pierwsza ministrą obrony narodowej i została pierwszą kobietą na stanowisku szefowej Komisji Europejskiej.

Europa nie jest obecnie w dobrej kondycji, jeżeli chodzi o siłę progresywnych partii. W Szwecji, pomimo, że była krajem pionierem, nowy, prawicowy rząd wycofał się oficjalnie z tej nazwy. I chociaż koledzy z ambasady szwedzkiej uspokajają, że w praktyce niewiele się zmieniło, to najwyraźniej nazwa komuś przeszkadzała. Podobnie dzieje się w Holandii, gdzie również nowy, prawicowy rząd próbuje wycofać się z tej polityki. 

Wszędzie widać wpływ konserwatywnych, prawicowych partii. Po raz pierwszy, po dekadach wzrostu, mamy spadek reprezentacji kobiet w Parlamencie Europejskim, 39% w tej kadencji vs 41% w poprzedniej. 

Tym bardziej pozytywną kwestią jest strategia Unii Europejskiej na rzecz równouprawnienia płci. Polityka zagraniczna bardzo długo kojarzyła się nam głównie z panami, którzy przy cygarach i whisky decydowali o losach świata.

Kiedy Angela Merkel odchodziła ze stanowiska, Niemcy powtarzali sobie anegdotę, która dobrze obrazuje zmiany: Mały chłopczyk pyta mamę: „Mamo, czy jest możliwe, żeby kanclerzem był mężczyzna”?

Widać więc, jak przykłady są ważne dla zmiany postrzegania, czym „mogą” zajmować się kobiety a czym mężczyźni. Kilkulatek znał tylko kanclerza-kobietę i było to dla niego naturalne. 

No tak, ale te kilka nazwisk, które ciągle podajemy sobie jako przykład to ciągle za mało. Bo rzeczywistość wygląda bardziej jak na zdjęciu ze szczytu G-20; Angela Merkel i morze męskich garniturów. A w Polsce jesteśmy w momencie, gdy na liście kandydatów na prezydenta RP nie ma ani jednej kobiety. 

Po pierwsze, to kto jest na samym szczycie, zależy od również od tego, kto jest w tzw „bazie. Czyli ile jest kobiet na niższych szczeblach, z których można „wybierać” potencjalne kandydatki. Dlatego taka ważne jest pilnowanie, żebyśmy w życiu codziennym dążyli do równości. Bo niezależnie od tego, czy jestem na spotkaniu z lokalnymi aktywistkami, czy politolożkami z UW, to zawsze wspólnym mianownikiem takich rozmów jest kwestia równego podziału obowiązków domowych, przede wszystkim opieka nad dziećmi.  

Nadal?

Niestety tak. Nadal musimy o to walczyć. Inaczej ta zmiana nie zadzieje się szybciej niż za ponad 100 lat, jak prognozują eksperci. A to oznacza, że żadna z nas ani nawet żadna z dzisiaj urodzonych dziewczynek tego nie dożyje. Dlatego też ta baza jest taka ważna. Czyli to jak wychowujemy dziewczynki, a nawet bardziej jak wychowujemy chłopców.

Bo przecież dopóki nie nałożymy stereotypowych szablonów, to dzieci myślą równościowo. A jeśli chodzi o opiekę nad dziećmi, to oprócz karmienia piersią nie ma żadnych ograniczeń, żeby mężczyzna tak samo dobrze zajmował się dzieckiem jak kobieta

To jest tylko w naszych głowach, we wzorcach kulturowych, normach społecznych.

Jeśli tego nie zmienimy, będziemy nieustannie wysłuchiwać upokarzających argumentów, że kobieta nie może być prezydentem w kraju przyfrontowym. A czy mężczyzna o wykształceniu medycznym może być ministrem obrony narodowej, gdy od trzech lat za naszą granicą toczy się wojna? A mamy takiego ministra. [minister obrony narodowej Władysław Kosiniak-Kamysz jest lekarzem medycyny]
I nikt się nad tym nie zastanawia. I żaden mężczyzna nie musi się tłumaczyć za innego mężczyznę, że jest lekarzem i że jest ministrem obrony narodowej w kraju przyfrontowym. 

Idealnie do tego pasuje cytat z Rebacca Solnit: „Powieść bez kobiet bywa uznawana za książkę o całej ludzkości, ale książka, w której kobiety są na pierwszym planie, zaliczana jest do literatury kobiecej.”

System jest zły, bo został ułożony przez mężczyzn i tylko dla mężczyzn. I wiadomo, że ta zmiana nie jest łatwa dla tych, którzy czerpią benefity z takiego układu, ustalają reguły.
A kobieta może lecieć w kosmos tak samo jak mężczyzna. Może być prezydentem, premierem, kimkolwiek chce i może sama decydować o sobie. Zapewnianie równego dostępu do nauki, władzy, polityki czy rynku pracy. Stworzenie takich warunków, żeby mogła jeszcze w międzyczasie, jak będzie chciała, zostać matką.

Feministyczna polityka zagraniczna nie jest o wyeliminowaniu mężczyzn, wręcz przeciwnie, jest dla wszystkich traktowanych jednakowo. Dlatego jednym z elementów zmiany, jest wprowadzenie kwot, parytetów w zależności od miejsca i od instytucji. To droga do znormalizowania tego, co dzisiaj uważamy za rewolucyjne. 

W Polsce na pewno mamy jeszcze dużo do zrobienia. Kobiety stanowią u nas tylko 30% wszystkich parlamentarzystów i to jeden z niższych wyników w Europie. Ale niezależnie od kraju, no może poza Szwecja, kobiety płacą wyższą cenę osobistą politycznej kariery niż mężczyźni. I nieustannie się je pyta, jak łączą karierę z macierzyństwem. 

A jak nie mają własnych dzieci, jak Kamala Harris czy Angela Merkel, to też się z tego robi zarzut. Kobiety, które doszły na sam szczyt, płacą za to wysoką cenę lub zapłaciły ją już po drodze. Premierka Nowej Zelandii, Jacinda Arndern, wycofała się z aktywnej polityki powodów osobistych wycofała się z aktywnej polityki. Ursula von der Leyen karierę polityczną rozpoczęła po czterdziestce, po „odchowaniu” dzieci a i tak przez lata zmagała się z hejtem, że robi karierę kosztem dzieci. Mężczyznom się tego nie wypomina. Krytykowano ją za niemal wszystko, „prześladowano” jak mało którego polityka w Niemczech. 

A drastyczne przykład posłanki Magdaleny Filiks? To nie przypadek, że taka zmasowana akcja „dręczenia”, która doprowadziła do samobójczej śmierci jej nastoletniego syna, spotkała kobietę po rozwodzie, samotną matkę. Ministra Joanna Mucha, też przyznała, że była bliska rezygnacji, widząc jaki hejt dotyka jej dzieci. To się dużo częściej zdarza kobietom w polityce niż mężczyznom.
Nie mamy jednak innej drogi niż to przetrwać. Żeby wreszcie zaszła prawdziwa zmiana. Chociaż zdarzy się, że będą złośliwie komentować, patrzyć z pobłażaniem aż zajdzie zmiana i system się dostosuje. 

Powstanie stowarzyszenia FemGlobal, to kolejny krok w stronę zwiększania obecności kobiet w polityce międzynarodowej, ale również w przestrzeni publicznej. 

Oczywiście, obecność kobiet w przestrzeni publicznej jako ekspertek w panelach, komentatorek w telewizji jest niezmiernie ważne, żeby zmiana w percepcji społecznej się dokonywała.

Wg ostatnich dostępnych danych obecność kobiet ekspertek w Polskich mediach to tylko 23%. Dlatego w naszym stowarzyszeniu stworzyłyśmy bazę ekspertek w obszarze polityki międzynarodowej i dokładamy wszelkich starań, żeby były obecne w mediach. Tak było na przykład, kiedy Talibowie przejęli Afganistan i oglądałam kolejna, piąta już chyba audycję na ten temat w jednej ze stacji telewizyjnych, w której wypowiadali się sami panowie. Napisałam do wydawcy i zaproponowałam nasze ekspertki. I dało się. Uważnie obserwuje zjawisko wzmożenia w zapraszaniu kobiet do telewizji. Dwa razy w roku. Po raz pierwszy w okolicach 8 marca, a kolejny raz 20 października, do komentowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aborcji. A potem się wygasza i wracamy do standardu, zgodnie z którym pierwszym wyborem często jest mężczyzna. Ostatnio na spotkaniu w ambasadzie Meksyku, tłumaczyłam się, dlaczego w Polsce ciągle są debaty, w których uczestniczą sami mężczyźni, bo w Meksyku już takich nie ma.

W raporcie, który w 2020 opublikowałyście wspólnie Iwoną Reichardt: „Czy kobiety uratują świat. Feministyczna polityka zagraniczna” jako zagrożenie dla rozwoju feministycznej polityki zagranicznej wymieniłyście wojnę. Obronność, bezpieczeństwo to ciągle jeszcze bardzo zmaskulinizowane obszary.

Oczywiście bezpieczeństwo rozumiane w taki tradycyjny sposób jako zbrojne działania, walka z bronią ręku, wymaga zazwyczaj tężyzny, siły i kojarzy się przede wszystkim z mężczyznami. Ale to też się zmienia, na przykład w Siłach Zbrojnych Ukrainy, służy obecnie ponad 67 tys. kobiet. Nie ma żadnej innej armii na świecie, w której byłoby tyle kobiet.

A Izrael?

Ukraina ma więcej aktywnych żołnierek walczących na pierwszej linii frontu, około 5 tysięcy kobiet. To jest naprawdę unikatowe na skalę światową i cały świat to obserwuje. I to są doświadczenia, z których będą uczyć się też inni

Choć to oczywiście jest okropnie tragiczne, jak cała wojna. Ale te kobiety pokazują innym kobietom, w innych miejscach, w innych armiach argument do tego, że można. Inni nie muszą czekać aż się wydarzy wojna, żeby mogli stworzyć takie warunki, ścieżki kariery, mundury, kamizelki kuloodporne, które pozwolą kobietom być pełnoprawnymi żołnierkami. Jest agenda ONZ „Kobiety, pokój i bezpieczeństwo” w ramach której realizowany jest również postulat równouprawnienia w siłach mundurowych.

Ale przecież kwestie bezpieczeństwo to nie tylko działania zbrojne.

Dokładnie, myślę, że już czas żebyśmy zaczęli rozszerzać pojęcie bezpieczeństwa narodowego i wprowadzać feministyczną perspektywę, bo to obszar jeszcze bardziej zdominowany przez mężczyzn niż polityka zagraniczna. A kwestie bezpieczeństwa to nie tylko zakupy czołgów Abrams czy samolotów F-35.  Feministyczna perspektywa zakłada udział kobiet w procesach decyzyjnych, mediacjach, negocjacjach. 

Jednocześnie w sytuacjach konfliktowych feministyczna perspektywa zyskuje na znaczeniu, bo to właśnie kobiety i dzieci potrzebują wówczas szczególnej ochrony.

Trafnie podkreśliła jej znaczenie szefowa niemieckiej dyplomacji Annalena Baerbock: „Chodzi o to, czy rodziny, dzieci w środku Europy, w środku naszej Europy, mogą być bezpieczne i dorastać w pokoju. Dopiero gdy kobiety będą bezpieczne, wszyscy będą bezpieczni.”

Dla naszego bezpieczeństwa ważne jest też to, żebyśmy wiedzieli, gdzie jest najbliższy schron, jakie lekarstwa przygotować, jak postępować w razie zagrożenia. Państwo powinno poświęcić środki na to, żeby nas jako kobiety wyposażyć w tą wiedzę i umiejętności.
Kwestie bezpieczeństwa, to również zapewnienie dostępu do szybkiej, legalnej i bezpiecznej aborcji. Bo wiemy, że gwałty są współcześnie uznawane za metodę prowadzenia wojny. 

‍

Jesteś również ekspertką od polityki migracyjnej. To chyba aktualnie, po wojnie w Ukrainie, największe wyzwanie przed jakim stoi Unia Europejska. Nie wiem, czy feministki uratują świat, ale martwię się, że czy polityka migracyjna a właściwie jej brak wykończy Europę?

Po pierwsze migracje były, są i będą. 

Ale jest ich ostatnio więcej.‍

No tak, bo ludzi jest na świecie więcej. I dla części staliśmy się krajem docelowym. Ale spójrzmy na nasze rodziny, najbliższe otoczenie. Każdy z nas ma kogoś, kto wyjeżdżał za granicę.

Problemem nie jest więc sama migracja, ale brak rozmowy o niej. Największym grzechem jest właśnie to, że politycy od centrum na lewo boją się o tym rozmawiać i tym samym zostawiają tą przestrzeń politykom prawicowym i skrajnie prawicowym. A oni wykorzystują tą ciszę, niewiedzę i straszą. Ludzie mają prawo się bać, mają prawo czuć się nieswojo. A jak nie będziemy o tym rozmawiać, nie będziemy tego rozbrajać, to to czucie się nieswojo będzie się zamieniało we wrogość. 

Ale co powinniśmy mówić?

Po pierwsze edukować. Pokazywać, że jest to zjawisko, które było, jest i będzie. I że my Polacy też wyjeżdżaliśmy i mieszkamy w różnych miejscach na świecie. 

Po drugie, uważam, że miejscem integracji powinna stać się szkoła. To przestrzeń, w której spotykają się obie strony. Wszystkie dzieci przebywające w Polsce objęte są obowiązkiem szkolnym. Więc to mogłoby być miejsce, gdzie możesz integrować i uczyć otwartości. I kolejna rzecz, to też powinna być misja Telewizji Publicznej. Edukacja, walka ze stereotypami, kampanie społeczne. Inaczej padamy ofiarą populistów i dezinformacji. 

Mam wrażenie, że to się już stało.

Nie jest chyba jeszcze tak źle. Tą wrogość wobec obcych trzeba rozbrajać poprzez edukację i doświadczenie. Bo im więcej masz bezpośrednich kontaktów z obcokrajowcami, tym mniej się ich boisz. Najbardziej boją się imigrantów w Niemczech Wschodnich, gdzie jest najmniej. Bo wtedy najłatwiej pracować na wyobrażeniach, na uprzedzeniach podsycanych dezinformacją. 

Również biznes powinien być miejscem pozytywnej narracji.

Biznes potrzebuje cudzoziemców z powodu niedoboru pracowników na rynku pracy. A w Polsce aż 62% Ukraińców podjęło pracę w pierwszym roku po przyjeździe. To fenomenalny wynik na skalę międzynarodową

A jak jest zazwyczaj?

Średnio przyjmuje się, że w pierwszym roku, około 30% migrantów podejmuje pracę. Kolejne 30% wchodzi na rynek w przeciągu dwóch, trzech lat. Potrzebują czasu na przekwalifikowanie, naukę języka, adaptację. Pozostałe 30% nigdy nie podejmie pracy, bo nie pracowali też wcześniej w swoim kraju lub są to osoby starsze, schorowane, straumatyzowane, niezdolne do podjęcia pracy. 

Jak tłumaczymy taki wynik: brakiem programów socjalnych, niskimi zasiłkami?

Po pierwsze w Polsce była wcześniej stosunkowo duża społeczność ukraińska i ona pomaga nowoprzybyłym wejść na rynek pracy. Druga rzecz, to kwesta grupy społecznej. Do Polski przyjechało dużo osób z wyższym wykształceniem, klasa średnia, poszukiwane zawody jak lekarz czy specjalista IT. No i oczywiście kwesta języka, na pewno Ukraińcom łatwiej nauczyć im się polskiego, niż niemieckiego czy francuskiego.

I właśnie ta narracja, o Ukraińca pracujących na nasze PKB, powinna się przebijać do opinii publicznej, a nie ta, że żyją tylko z zasiłków. 

Dokładnie tak. Po prostu trzeba ludziom pomóc się z tym oswoić, bo to nowe doświadczenie na taką skalę i ma prawo być trudne. A wtedy najczęściej szukamy wroga, kogoś kto jest niżej w drabinie społecznej. A migranci są zawsze niżej. Niżej od tych z Polski B, niżej od tych ze wsi. Dlatego potrzebna jest mądra polityka państwa. 

Dbanie o to, żeby Polacy się w Polsce czuli dobrze, bo to pomaga też temu, żeby Polacy nie mieli problemu z tym, żeby ktoś inny się w Polsce dobrze czuł.

To miejsce na feministyczną politykę. Na równość, inkluzyjność i sprawiedliwość społeczną.

Jednym z najbardziej udanych wojennych projektów artystycznych w Ukrainie była retrospektywna wystawa „Ałła Horska. Boriviter”, która odbyła się w tym roku w Ukraińskim Domu i przyciągnęła tysiące widzów. Kuratorem wystawy, której wpływ na ukraińskie społeczeństwo określono mianem „narodowego katharsis”, była malarka i krytyczka sztuki Ołena Grozowska. Rozmawiamy z nią o ukraińskim rynku sztuki w czasie wojny, o fenomenie wystawy Ałły Horskiej i rosyjskiej „kulturalnej operacji specjalnej”.

Tragedia Bykowni odzwierciedla to, co dzieje się teraz na terenach nieokupowanych

Oksana Honczaruk: Dlaczego wystawa Ałły Horskiej stała się sensacją w Ukrainie?

Ołena Grozowska: Ałłą Horską zajmujemy się od lat. Studiujemy jej twórczość, tworzymy archiwum ukraińskiej sztuki pod nazwą Ukrainian Unofficial. Obejmuje ono sylwetki artystów z Kijowa i Lwowa, którzy wyszli poza socrealistyczny kanon. Ałła Horska jest jedną z gwiazd tej sztuki.

To nie była tylko wystawa, ale rodzaj badań, w których wszystko się połączyło: nasza wcześniejsza praca i fakt, że dom aukcyjny „Dukat” współpracował z potężnym zespołem Ukraińskiego Domu. Złożona przestrzeń budynku została przez nas sensownie wykorzystana.

Rezultatem jest opowieść bogata w znaczenia: oprócz materiału wizualnego, pojawił się kontekst historyczny. Dzięki temu ludzie szukają odpowiedzi na swoje pytania o przeszłość

Historia prześladowania i zamordowania Horskiej, a także zniszczenia jej mozaik w Mariupolu przez rosyjskich okupantów, odbiła się szerokim echem. Wszystko to poruszyło wrażliwe struny. W efekcie w ciągu półtora miesiąca wystawę odwiedziło 50 tysięcy osób. To rekord w przypadku Ukraińskiego Domu.

Powiedziała Pani, że to było jak narodowe katharsis...

Tak, zwłaszcza w ostatnich dniach, kiedy ludzie zdali sobie sprawę, że muszą zdążyć z obejrzeniem wystawy. Ileż łez widziałam w oczach tych, którzy opuszczali salę poświęconą Bykowni... Nie mieliśmy za zadanie nikogo przestraszyć ani wzruszyć. To zadziałało, bo ludzie pozwolili, by wszystko przez nich przeszło. Poza tym przeszłość łączy się z teraźniejszością, a tragedia Bykowni rezonuje z tym, co dzieje się teraz na nieokupowanych terytoriach: z masowymi grobami Ukraińców, zabitych i torturowanych przed śmiercią przez rosyjskich okupantów.

Kiedy ludzie zdają sobie sprawę, że zło, które wydarzyło się w latach 30. XX wieku, nie zostało jeszcze ukarane – że wykiełkowało i powróciło, są zszokowani

Ta ciągłość jest odczuwana jako związek między biografią jednej osoby a wielkim historycznym płótnem.

Cieszę się z tego, ale z drugiej strony to wyzwanie, bo każde kolejne wydarzenie musi być c najmniej na tym samym poziomie. Obecnie pracujemy nad nowym projektem, który – mam nadzieję – zaistnieje w przyszłym roku, również w Ukraińskim Domu. Pokażemy niektórych z naszych nieoficjalnych artystów, którzy tworzyli po II wojnie światowej. Teraz potrzebujemy tylko dużych wystaw w najlepszych miejscach na świecie.

Na początku wojny dyrektor Ermitażu powiedział, że wystawy sztuki rosyjskiej były również „operacją specjalną” i „wielką ofensywą kulturalną”. Czy to samo dzieje się teraz na świecie?

Dopóki Rosja istnieje, ta „operacja specjalna” będzie twała. Ale to jest prawdopodobnie pierwszy raz, kiedy jej mechanizmy wyszły na jaw. To znaczy, że rzeczy, których doświadczyliśmy, ale które nie w pełni zrozumieliśmy, można teraz zobaczyć.

Na Zachodzie ludzie tego nie dostrzegają, ponieważ ich kultura nie ma na nich bezpośredniego wpływu. Jesteśmy najbliższą ofiarą Rosjan i w rzeczywistości ten potwór został zbudowany na kradzieży naszej kultury i tożsamości.

Dla Rosjan ważne jest, aby nadal nas niszczyć, ponieważ nasza historia i kultura zostały zawłaszczone i tylko poprzez zniszczenie świadków tych zbrodni będą mogli nadal opowiadać światu o swojej „wielkiej rosyjskiej kulturze”

Niestety istnieje niewiele forów, na których możemy o tym mówić. Ale mówienie o tym jest to konieczne, bo w ciągu ostatnich 15-20 lat to zjawisko osiągnęło gigantyczne rozmiary.

Śledzi Pani te procesy?

Tak, śledzę. Rosyjska ekspansja kulturalna na świecie jest bezprecedensowa i to jest świadoma polityka. Ogromna liczba rosyjskich wystaw, odbywających się w najlepszych muzeach świata, miała na celu zademonstrowanie wielkości rosyjskiej kultury. Pisałam o tym, co możemy przeciwstawić Rosjanom, ale to nie wystarczyło.

W 2018 roku Watykan gościł wielką wystawę w bazylice Świętego Piotra, zatytułowaną „Rosyjska droga. Od Dionizego do Malewicza”, której kuratorem był słynny rosyjski krytyk sztuki Arkadij Ippolitow. Powstał o niej reportaż, w którym Putin i papież całowali ikony. Wtedy Krym był już zaanektowany, w Ukrainie trwała wojna, a Rosjanie chcieli wmówić światu, że po prostu „odbierają to, co do nich należy”.

Jednocześnie na wystawie znalazły się prace Malewicza i Kramskiego – czyli Ukraińców, których Rosja zawłaszczyła! A dziś pytamy, dlaczego papież artykułuje absolutnie prorosyjskie imperialne poglądy. Bo ta praca trwa od wieków. Teraz próbujemy zmienić tę sytuację w trybie awaryjnym. Ale żeby ją zmienić, musimy przynajmniej zrozumieć, jak działa system instytucji artystycznych na Zachodzie, jakich narracji używać i jak opowiadać o sobie. Rosja od dawna to analizuje i wykorzystuje do swoich hybrydowych wpływów.

To, co robią teraz, jest jeszcze gorsze, bo nie jest łatwo jedną ręką zabijać ludzi, a drugą prezentować „arcydzieła wielkorosyjskiej kultury”. Dlatego wprost krzyczę, że dziś potrzebujemy dużych wystaw, które opowiedzą o nas światu w najważniejszych miejscach na świecie.

Może Pani podać przykłady współpracy Ukrainy z międzynarodowymi instytucjami artystycznymi w czasie wojny?

Choćby Narodowe Muzeum Sztuk. Objeżdża świat z wystawą ukraińskiej sztuki modernistycznej. Ale powinno być tego więcej.

Zostaliśmy okradzeni – i nadal jesteśmy okradani przez Rosjan. Ale mamy coś do pokazania, ponieważ nasza sztuka jest interesująca i oryginalna. Wystawa Horskiej mogłaby być na Zachodzie interesująca, lecz powinna być tam prezentowana w innych kontekstach. Tyle że nie mogę powiedzieć, by którykolwiek z urzędników w Ukrainie był zainteresowany pokazaniem Ałły Horskiej za granicą.

Co możemy zrobić? Niedawno rozmawiała Pani z Wołodymyrem Zełenskim, więc mogła Pani mu powiedzieć o braku strategii promowania ukraińskiej kultury...

Tak, prezydent Ukrainy i jego żona odwiedzili wystawę Ałły Horskiej. Jako kuratorka byłam zadowolona, że wystawa została doceniona na tak wysokim poziomie. Ale strategie kulturalne nie leżą w gestii prezydenta, od tego jest ministerstwo kultury. Prezydent nie może zajmować się w kraju wszystkim, bo ma swoje priorytety. Inną kwestią jest to, dlaczego instytucje państwowe nie działają.

Czy w porównaniu z Rosjanami, którzy mają muzea wypełnione po dach zrabowanymi arcydziełami, i to nie tylko z Ukrainy, mamy wystarczające argumenty, aby demonstrować naszą ukraińską wyjątkowość?

Pod względem liczby dzieł o znaczeniu historycznym nie możemy nawet zbliżyć się do tego, co mają Rosjanie. Imperium zabrało wszystko z terytoriów, które kontrolowało. Mój Boże, w tamtejszych muzeach jest tyle ukraińskich arcydzieł! Na przykład w Galerii Tretiakowskiej dział sztuki starożytnej otwiera nasz Dymytro Sołuński, skradziony po zbombardowaniu soboru św. Michała ze Złotymi Kopułami. I nigdzie nie jest powiedziane, że to kijowska mozaika, która została przewieziona do Moskwy w latach trzydziestych XX wieku na trzy miesiące na przechowanie. To arcydzieło miało wrócić do ojczyzny, ale zostało w Moskwie, a teraz jest przedstawiane jako „arcydzieło sztuki rosyjskiej”.

Nie mówię już nawet o archeologii, która jest reprezentowana przez tysiące artefaktów w rosyjskich muzeach. To tak, jakby Moskwa odkurzała cenne rzeczy z obwodu czernihowskiego i kijowskiego.

Musimy o tym mówić, by na Zachodzie Rosja była postrzegana jako imperium kolonialne, za które z jakiegoś powodu nie jest na świecie uważana

Przy tym wszystkim wciąż jednak mamy dużo oryginalnej sztuki, którą warto pokazać światu. Ukraińska ikona jest niezbadana i nie została jeszcze odkryta przez świat. Nasz fantastyczny modernizm – tak, niewiele dzieł przetrwało, ale nawet kolekcja Narodowego Muzeum Sztuki Ukrainy, która teraz podróżuje po świecie, jest źródłem zachwytu. Bo Zachód nie wiedział, że Ukraina ma własny narodowy modernizm na tym poziomie.

Możemy również mówić o sztuce powojennej, czyli późnym modernizmie lat 60. i 70., który również ma bardzo specyficzną filozofię. Ludzie za żelazną kurtyną tworzyli własne artystyczne światy, które różniły się od innych. To interesujące i jest na to popyt.

Gdyby rozmawiała Pani z obcokrajowcem i chciała opowiedzieć mu o naszej sztuce, od czego by Pani zaczęła? Co zrobiłoby wrażenie na osobie, która nie jest wtajemniczona?

Zaczęłabym od tego, z kim rozmawiam i jakie wykształcenie ma ta osoba. Powiedziałabym jej, że kościół św. Zofii w Kijowie posiada najbardziej kompletny na świecie zespół autentycznych mozaik i fresków z XI wieku. Komuś innemu opowiedziałabym o ukraińskiej awangardzie, o Malewiczu czy Bohomazowie. O potężnej tradycji ludowej, która wyrosła w XX wieku wraz z fenomenami Marii Prijmaczenko i Kateryny Biłokur. O ukraińskim baroku. O Pinselu i Archipenkce. Opowiem też o współczesnych ukraińskich artystach.

Zdecydowaliśmy: w razie czego będziemy strzelać

Opuściła Pani Kijów na początku wojny?

Nie. Mój mąż i ja zdecydowaliśmy się zostać, chociaż w pierwszych tygodniach Kijów był opustoszały i był to dość przerażający widok. Zdecydowaliśmy, że jeśli coś się stanie, będziemy strzelać, ale w żadnym wypadku te potwory nie zmuszą nas do opuszczenia naszej ziemi.

To wszystko jest przerażające, ale z drugiej strony – interesujące. Takie doświadczenie zmienia człowieka i zapewnia ważny wymiar, który nie jest dostępny w zwykłym życiu. I krystalizuje zrozumienie, kto obok ciebie jest kim.

Wiem, że Pani i Pani mąż, Leonid Komsky, znany kolekcjoner i właściciel galerii, macie poważną kolekcję sztuki ukraińskiej. Co się z nią stało po 24 lutego?

Jest w bezpiecznym miejscu. Większość dzieł to powojenna i współczesna sztuka ukraińska, a także prace ukraińskich artystów emigracyjnych XX wieku.

Ma Pani teraz jakąś inspirację do malowania?

Przez pierwszy rok nie malowałem, potem zacząłem się trochę rozmrażać. Czasami sprzedaję swoje prace na aukcjach charytatywnych i to jest mój wkład na rzecz chłopaków na froncie. Zbieramy też pieniądze dla Sił Zbrojnych Ukrainy, organizując koncerty [Ołena Grozowska jest również założycielką i wokalistką zespołu GrozovSka band – aut.].

Serhij Żadan powiedział, że jest za wcześnie na pisanie o wojnie; najpierw trzeba ją przeżyć.

Nie mogę uważać się za jedną z osób, które wiedziały, że wojna się wydarzy. Bo wydawało mi się, że ludzie nie mogą być tak krwiożerczy i głupi. Ale kilka lat przed inwazją w mojej głowie zaczęły pojawiać się przerażające i dziwne historie, z których istnienia nie zdawałam sobie sprawy. Wiele moich prac dotyczyło pewnego rodzaju horroru, mrocznego, z ciężką energią. Pojawiały się wątki militarne i tak dalej. To znaczy, że coś dojrzewało podświadomie, a ja łapałam te wibracje.

Jaki jest teraz nastrój wśród ukraińskich artystów i na rynku sztuki?

Rynek sztuki bardzo ucierpiał, każdy znajduje własne strategie przetrwania. Ale nastrój wszystkich jest taki sam: mimo wszystko ciężko pracować, pracować na zwycięstwo i nie poddawać się przygnębieniu. I to jest ważne, ponieważ te ostatnie masowe ostrzały naszych miast mają sprawić, że ludzie stracą wiarę, uciekną, poproszą o negocjacje.

Widzę, że na ukraińskich aukcjach komercyjnych ceny dzieł niektórych ukraińskich artystów współczesnych przekroczyły 100 000 dolarów

Ukraińcy kupują teraz więcej ukraińskiego – to trend. Ludzie są mniej zamożni, ale zdają sobie sprawę z wartości naszych artystów i mistrzów.

Niestety międzynarodowy rynek sztuki wciąż operuje innymi liczbami. Obecnie w Ukrainie nie ma osobistości, które można by przypisać do kręgu najlepszych międzynarodowych artystów.

I’m fine i awatary

Dziś w ukraińskiej przestrzeni artystycznej dzieją się przełomowe rzeczy. Ale powstają one dzięki entuzjazmowi jednostek. Nie ma strategii państwowej.

Powinna istnieć przynajmniej świadoma polityka, by ci, którzy wyjeżdżają reprezentować Ukrainę za granicą, nie dewaluowali jej idei. Spójrzmy prawdzie w oczy: czasami zdarzają się rzeczy, które są żenujące. Ale czasami zdarzają się przełomy, strzały w dziesiątkę. Tak stało się niedawno na festiwalu Burning Man w Ameryce, gdzie kijowski artysta Oleksij Saj zaprezentował swoją pracę „I?m fine” na pustyni w Nevadzie.

Widziałam ją. To gigantyczna rzeźba złożona z artefaktów wojennych, absolutny hit.

Tak, to gorzka ironia, ponieważ napis składa się z podziurawionych przez Rosjan naszych znaków drogowych. Ale tu chodzi o każdego z nas, o to, jak my, Ukraińcy, składamy to „’m fine” kawałek po kawałku w sobie – i jak staramy się jakoś istnieć i odrodzić. I dlatego reakcja była była taka szczera, taki „efekt wow” – ludzie zaczęli umieszczać „I'm fine” na swoich awatarach.

Dziś nie wystarczy tylko mieć dzieło sztuki. Bo żyjemy w erze storytellingu – musisz opowiedzieć o sobie, dotrzeć do umysłów i serc odbiorców.

Nie opowiedzieliśmy jeszcze światu naszej historii: teraźniejszość jest mniej więcej znana: wojna. Ale kim jesteśmy? Skąd pochodzimy? Dlaczego tak się stało, że znaleźliśmy się w cieniu imperium? I jakie mechanizmy opresji i niszczenia naszej kultury zostały użyte przeciwko nam? To wszystko jeszcze nie zostało wypowiedziane. To, że udało nam się przetrwać w takich warunkach, to cud. A przetrwaliśmy właśnie dzięki naszej kulturze.