Anna Lisko

<frame>Tylko 49 proc. ukraińskich dzieci w wieku szkolnym, które z powodu wojny żyją w Polsce, uczęszcza do polskich szkół. A powinne do nich chodzić, żeby nie mieć wyrwy w edukacyjnym życiorysie i integrować się w polskim społeczeństwie. One jednak wolą uczyć się online w ukraińskich szkołach, bo w polskich czują się zagubione. Często są w kiepskiej formie psychicznej, nie znają wystarczająco dobrze polskiego, program szkolny nie jest przystosowany do ich poziomu wiedzy. Bywa, że padają ofiarami rówieśniczej przemocy. Czego potrzebujemy, żeby zachęcić dzieci do nauki w szkołach stacjonarnych? Jakie zmiany wprowadzić w modelu nauczania, jak pracować z dziećmi polskimi i ukraińskimi, żeby się integrowały? W redakcji sestry.eu wiemy, że to jeden z najważniejszych problemów uchodźczych i dlatego stworzyłyśmy cykl Szkoła bez domu. Opisujemy w nim kondycję naszych dzieci, polskie szkoły, współpracę ukraińskiego rządu z polskim. Sięgamy po dobre wzorce, rozmawiamy z nauczycielami, psychologami i urzędnikami. Jeśli masz problem z dzieckiem w szkole, wiesz, jak rozwiązać problem, jesteś rodzicem, nauczycielem, ekspertem – napisz do nas: redakcja@sestry.eu Jesteśmy dla Was. <frame>

‍

Dzisiaj ukraińskie dzieci nie muszą chodzić do polskich szkół, mogą uczyć się u siebie, online. W nowym roku szkolnym to się zmieni. To dobre rozwiązanie?

Przede wszystkim, to na razie tylko projekt, nie został do dziś podpisany. Czy to dobre rozwiązanie? Jest i dobre, i złe. Dzieci, które uczą się tylko online w ukraińskich szkołach, od kilku lat nie mają realnego kontaktu z rówieśnikami, bo wcześniej przecież była pandemia, a więc nauka zdalna. Są odizolowane, mają kontakty tylko z rodzeństwem, o ile takie posiadają, i z rodzicami, a najczęściej tylko ze swoimi mamami, bo to głównie one tutaj przyjechały. Z wielu powodów powinny pójść do stacjonarnej polskiej szkoły, a już na pewno ze względu na swój rozwój społeczny.

To będzie jednak gigantyczne wyzwanie. Mamy projekt siatki zajęć już od końca kwietnia, robię wszystko, by dzieci nie uczył się u nas na dwie zmiany, tak jak to jest w tym roku szkolnym. Tymczasem nie mam nawet pojęcia, ilu dodatkowych uczniów musiałbym przyjąć do szkoły, gdyby weszło rozporządzenie.

Z szacunków wynika, że w całej Polsce może być około 60 tys. uczniów z Ukrainy, którzy nie uczą się stacjonarnie w naszych szkołach

Moja szkoła przyjmuje uczniów z trzech dużych osiedli, na których mieszka wiele rodzin z Ukrainy. Nasze możliwości ograniczają liczba nauczycieli, pojemność klas, ilość miejsc na stołówce czy liczba pracujących u nas pań sprzątaczek. Nie mogę np. poprosić o pomoc i zrobić zbiórki biurek i krzeseł, muszę mieć meble z atestem, dostosowane do wieku i wzrostu dziecka. 

Kolejna sprawa to stan psychiczny tych dzieci. Na pewno przynajmniej część z nich będzie potrzebowała wsparcia psychologa czy pedagoga. Będzie im bardzo trudno nagle, po latach izolacji, odnaleźć się w takiej dużej szkole, jak nasza. Od września będziemy mieć prawdopodobnie panią psycholog z Ukrainy, udało jej się nostryfikować wszystkie dyplomy, w międzyczasie imała się różnych zajęć, by zapłacić rachunki. Bardzo się z tego cieszę. Bariera językowa to jednak duża przeszkoda w uzyskaniu przez dziecko pomocy.

Co poszło nie tak? Może od razu powinniśmy byli zmusić rodziców z Ukrainy, by zapisywali dzieci do polskich szkół?

Na początku nikt nie wiedział, ile potrwa wojna. Nikt się nie spodziewał, że miną dwa lata, a nadal nie widać jej końca. Widzę, że nadal wiele rodzin żyje w takim przeświadczeniu, że są tutaj tylko tymczasowo, że zaraz wrócą do siebie, albo pojadą dalej, na Zachód. To na pewno jeden z powodów niezapisywania dzieci do polskich szkół. 

Systemy edukacji, polski i ukraiński, różnią się, dzieci, które uczą się np. w siódmej klasie szkoły podstawowej w Ukrainie, my zapisujemy do szóstej. Część rodziców nie chciała, by dzieci traciły rok, dlatego decydowała się tylko na naukę online w szkole w Ukrainie. Kolejny powód to bariera językowa.

Czy to faktycznie powód, by nie posłać dziecka do polskiej szkoły?

Proszę sobie wyobrazić, że przyjeżdża pani do kraju, którego języka pani nie zna. Jest pani dzieckiem, trafia pani do szkoły, i nie rozumie ani słowa z tego, co mówią do pani nauczyciele. A musi się pani zorientować, gdzie są szatnie, gdzie są poszczególne sale lekcyjne, czy trzeba przebierać buty, gdzie idzie się na obiad. Takie organizacyjne sprawy sprawiają mnóstwo problemów, nie mówiąc już o nauce. Dzieci, które trafiły do starszych klas, musiały się np. zacząć uczyć historii Polski, której wcześniej w ogóle nie znały. To wszystko było dla nich bardzo trudne.

Na początku nie dostaliśmy żadnego wsparcia. Korzystaliśmy z translatorów w telefonach komórkowych, pomagaliśmy sobie resztkami rosyjskiego, którego uczyli się jeszcze niektórzy z nas w szkole.

Gdy rozpoczęła się wojna, uczyłam w liceum, nauczyciele organizowali lekcje nauki języka polskiego, nie biorąc za to żadnego wynagrodzenia, a jednocześnie organizowali zbiórki odzieży i artykułów chemicznych, bo byli ludzie, którzy przyjechali do Polski tak, jak stali, mieli ze sobą tylko dokumenty. Pamiętam historię, która mi opowiedziała dyrektorka jednej z bielskich szkół, że przyjęła dzieci, które miały tylko po jednej parze majtek.

Z raportów m.in. organizacji pozarządowych wynika, że część uczniów z Ukrainy spotkała w szkole przemoc, czy to ze strony rówieśników, czy nauczycieli.

Różne problemy na pewno się zdarzają, ale nie powiedziałabym, że to jest jakieś powszechne zjawisko. Oczywiście, zdarza się, że np. polskie dzieci nie chcą grać z ukraińskimi w piłkę, ale to samo dotyczy relacji polsko-polskich czy ukraińsko-ukraińskich. Tak jest w każdej szkole, zwłaszcza większej

‍

Na początku były dwa modele przyjmowania uczniów do ukraińskich szkół.  Były klasy całe ukraińskie, ale były też takie, gdzie w klasie było po 2-3 uczniów z Ukrainy. Co się lepiej sprawdziło?

Wydaje mi się, przynajmniej tak wynika z moich obserwacji, że dzieci, które trafiły do polskich klas, szybciej nauczyły się języka, zintegrowały się także z rówieśnikami z Polski. Ale jeśli mamy przyjąć teraz do szkoły nagle 60 tys. uczniów z Ukrainy, to nie wyobrażam sobie zrobienia tego bez powrotu do klas przygotowawczych, gdzie uczą się tylko języka. Na to muszą znaleźć się pieniądze. 

Asystentki i asystenci międzykulturowi - warto ich zatrudniać?

Trzeba ich zatrudniać, na to także muszą znaleźć się pieniądze. Mamy asystentkę i nie wyobrażam sobie pracy szkoły bez jej wsparcia. W ukraińskich szkołach jest bardzo wysoki poziom nauczania przedmiotów ścisłych, uczniowie, których mamy u siebie są świetni np. z matematyki. Problemem, zwłaszcza na początku, była bariera językowa. Oni nie rozumieli poleceń. Jak im asystentka przetłumaczyła, co należy zrobić, zwykle bardzo szybko poprawnie rozwiązywali zadania. Mamy w szkole asystentkę międzykulturową oraz osobę po szkole asystentek, która pracuje na świetlicy.  Ich pomoc jest bezcenna. Są tłumaczkami, mediatorkami w sytuacjach spornych, pośredniczą także w kontaktach między szkołą i rodzicami.

Zdarzyło się, że asystentka jechała z dzieckiem do szpitala, by tłumaczyć i pomóc w ten sposób mamie, która nic nie rozumiała z tego, co mówią do niej lekarze

Obecność asystentek w szkołach wymaga uregulowania. To ciężka praca, tymczasem nie są zatrudnione z karty nauczyciela, mają zwykłe umowy o pracę i, zgodnie z przepisami, tylko minimalną krajową. Poza tym ich zatrudnienie kończy się wraz z rokiem szkolnym, nie pracują w czasie wakacji. 

Trudno mi znaleźć przykład jakiegoś innego kraju, który nagle musiał przyjąć do szkół tyle uchodźczych dzieci.

Mam koleżankę, która pracuje jako nauczycielka w Niemczech. Tam także w pewnym momencie przyjęto wielu uchodźców, z Syrii. Niemcy to bogaty kraj, ale tam także nie obyło się bez problemów takich samych, jak u nas, wywołanych barierą kulturową i językową.

Wydawać by się mogło, że jednak te bariery pomiędzy Polakami i Ukraińcami są mniejsze, niż między Niemcami i Syryjczykami.

Ale jednak istnieją. Języki tylko pozornie są podobne. Obchodzimy w innych terminach święta, Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Uogólniam teraz trochę, ale dzieci ukraińskie są jednak inne, niż dzieci polskie. Bardziej zamknięte w sobie, nie pokazują emocji, są za to bardzo honorowe. 

Mam też wrażenie, że nie mają tak do końca zaufania do nas. Podczas egzaminu ósmoklasisty mieliśmy naklejki z błędnym kodem arkusza.  Zadzwoniłam do OKE, ustaliliśmy, że uczniowie przekreślą błędy kod i na arkuszach napiszą prawidłowy. Uczniowie z Ukrainy obawiali się tego zrobić. Błędne naklejki z kodem arkusza. Polscy uczniowie nie mają z tym problemu, wiedzą, że zdarzają się błędy w drukarni, ale jak nauczyciel czy dyrektor mówi, aby to  poprawić, nie wzbudza to nieufności. 

‍

<frame>Nowy artykuł z cyklu „Portrety Siostrzeństwa”. Opowiadamy w nim o przyjaźni między Ukrainkami i Polkami, wsparciu zwykłych ludzi – lecz także o nieporozumieniach i problemach. Opowiedzcie nam swoje historie – historie spotkań z polskimi czy ukraińskimi kobietami, które zmieniły Wasze życie, zaimponowały Wam, nauczyły Was czegoś, zaskoczyły lub skłoniły do myślenia. Piszcie do nas pod adresem: redakcja@sestry.eu <frame>

W marcu 2022 roku, w środku bardzo zimnej nocy, pod dom w Bielsku-Białej, w którym razem z siostrą i szwagrem mieszka Grażyna Staniszewska, podjechała karetka Bielskiego Pogotowia Ratunkowego. Ratownicy wynieśli z niej leżącą kobietę. Razem z nią przyjechała jej córka, Iryna, żona Maksyma Rydzanycza poległego obrońcy donieckiego lotniska, wraz z trójką nastoletnich dzieci. Uciekli z Buczy. Za dnia ukrywali się w piwnicy. Było tam bardzo zimno, dlatego nocami ryzykowali i przenosili się do mieszkania. Kładli się na podłodze, z dala od okien.

"Transport ten ma nie tylko wymiar humanitarny, ale i symboliczny" - napisali potem bielscy medycy

Męża Iryny zabił snajper

Jako europarlamentarzystka Grażyna Staniszewska znalazł się w zespole do spraw współpracy z Ukrainą, zaczęła się uczyć języka ukraińskiego. W czasie Pomarańczowej Rewolucji Grażyna przemawiała na kijowskim Majdanie.

Staniszewska po zakończeniu kariery politycznej była jedną z inicjatorek powstania Towarzystwa Przyjaciół Bielska-Białej i Podbeskidzia. Gdy Rosjanie zaatakowali wschód Ukrainy, towarzystwo zaangażowało się w pomocy, organizując m.in. wakacyjne pobyty w Bielsku-Białej dla ukraińskich dzieci. W 2016 roku przyjechała tutaj z dziećmi Iryna. Staniszewska dostała jej namiary od Olgi Solarz, etnolożki z Przemyśla, która zajmuje się Przemyśla, która zajmuje się Ukrainą.

Iryna jest lekarką. Wspomina, że gdy zaczęła się Rewolucja Godności, wielu pracodawców zwolniła ludzi z pracy, by mogli pojechać na Majdan. Zginęło wtedy wiele osób, do szpitali trafiło tylu rannych, że brakowało podstawowych środków dezynfekcyjnych i opatrunkowych. Ukraińcy nie mieli złudzeń, że wszystko w ich kraju ułoży się dobrze, ale liczyli na to, że chociaż będzie pokój. Nic z tego. Rosja zabrała ich krajowi Krym, a potem zrobiło się niespokojnie na wschodzie Ukrainy. Ci sami ludzie, którzy protestowali na Majdanie, zaczęli się zaciągać do wojska, by walczyć.

‍

Iryna do końca życia będzie pamiętać dzień, w którym jej mąż powiedział: "chcę się z wami pożegnać". Był już ubrany, przygotowany do drogi, był wcześniej w służbach mundurowych, uznał, że to jego obowiązek. Pojechał do Doniecka. Wybrał sobie pseudonim “Adam”, takie imię nosił jego polski dziadek.

Przez wiele dni "Cyborgom", jak nazwano ich na Ukrainie, udawało się cudem bronić tamtejszego lotniska.  Maksym zginął tuż przed zaplanowanym powrotem do domu. Chciał pomóc towarzyszom walki, którzy dostali się w pułapkę, zabił go snajper. - Nie mogłam w to uwierzyć, na początku nic nie powiedziałam dzieciom - wspomina Iryna.

Pomoc dla rodzin poległych żołnierzy

Grażyna Staniszewska postanowiła przygotować Irynie i jej dzieciom paczkę na święta. - Gdy ją pytałam, czego potrzebuje, zawsze odpowiadała, że nic, że dobrze sobie radzi. W końcu “wydusiłam” z niej, że ucieszyłaby się z torebki - wspomina Staniszewska.

Przygotowując paczkę dla Iryny, Grażyna stwierdziła, że może Polacy chcieliby pomóc w ten sposób także innym ukraińskim rodzinom, których bliscy polegli. Zamieściła informację na Facebooku, od razu zgłosiło się kilka osób, ale  potem na długo zapadła cisza.

Staniszewska zaczęła pisać, dzwonić, prosić, zaangażowała w pomoc m.in. byłych opozycjonistów. W 2017 roku na Ukrainę wysłano już kilkadziesiąt paczek

W wyszukiwaniu potrzebujących pomagała jej właśnie Iryna.

Od 2022 roku, kiedy Rosja zaatakowała całe terytorium Ukrainy, poległo tak wielu żołnierzy, że musiałby się zaangażować chyba cały świat, by można było kontynuować pomoc w takiej formie. Konieczne stało się inne wsparcie, poszukiwanie schronienia dla osób uciekających z Ukrainy i pomoc w tym, by mogli tutaj stanąć na nogi.

Wokół Grażyny natychmiast zorganizował się sztab wolontariuszy chcących pomagać. W Bielsku-Białej i okolicach schronienie znalazły tysiące uchodźców. Telefon Staniszewskiej dzwonił co chwilę. - Potrzebne jest w Polsce miejsce dla rodziców z autystycznym synem, ucieka córka z 80-letnią mamą - Grażyna była bombardowana prośbami o pomoc.

‍Przyjaciółka z rodziną mieszkała u Staniszewskiej półtora roku

Staniszewska bała się o bezpieczeństwo Iryny. - Przyjeżdżajcie do mnie - nalegała. Ale Iryna nie mogła się wydostać, głównie ze względu na leżącą matkę. Dzięki determinacji Staniszewskiej udało się zorganizować akcję ewakuacyjną. Na granicę pojechała po nich właśnie karetka bielskiego pogotowia.

Utrzymanie takiej dużej grupy osób to ogromne wyzwanie, Staniszewska musiała np. dopisać swoich gości do deklaracji śmieciowej, co podniosło koszty. Nim otrzymała od państwa świadczenie w wysokości 40 zł na osobę, musiała zaciągnąć pożyczkę. Obie rodziny, polska i ukraińska, wspólnie zasiadły do wielkanocnego śniadania. Iryna mieszkała u Grażyny przez półtora roku. Staniszewska przyznaje, że to było ogromne wyzwanie. Dom nie jest duży, jest wspólna kuchnia i salon, obecność dodatkowych pięciu osób, zwłaszcza trójki nastolatków, zdezorganizowała wszystkim życie. - Byliśmy tym wszyscy bardzo zmęczeni - przyznaje Grażyna. Jej siostra zaczęła nawet zastanawiać się nad wyprowadzką.

Iryna zdecydowała się wrócić do Ukrainy, głównie ze względu na matkę, która bardzo tęskniła za domem. Kobieta zmarła tydzień po powrocie. Iryna próbuje się jakoś na nowo urządzić po powrocie. Nie jest to proste. Dom Iryny nie nadaje się do zamieszkania, runęła jedna ze ścian piwnicy. Iryna mieszkała najpierw u brata, potem u koleżanki.

Byłam ją odwiedzić w Buczy, planuję już kolejny wyjazd - zapowiada Staniszewska

Karina, córka Iryny, studiuje medycynę w Kijowe. W Polsce zostali dwaj synowie Iryny. Jeden studiuje w Krakowie, drugi uczy się w Bielsku-Białej, mieszka w bursie. Nadal otrzymują wsparcie. - Póki mogę, będę wspierać Irynę i jej bliskich - zapowiada Staniszewska.

"Skąd przyjechałaś? Z kim? Kiedy? Czym się interesujesz? Jaki przedmiot w szkole lubisz najbardziej?".

Dziewczyna, której zadano te pytania, siedziała z opuszczoną głową, zobojętniała. Trochę zainteresowania pojawiło się w jej oczach przy pytaniu o zwierzęta. - Lubię koty, tylko koty, psów nie lubię - wzruszyła ramionami.  Potem znowu opuściła głowę. Na kolejne pytania nie odpowiedziała. Pracownicy szkoły, która próbowała nawiązać z nią kontakt, nie udało się tego zrobić. Widać było, że bardzo się stara, ale nie wie, jak to zrobić. Dziewczyna dopiero co przyjechała z matką i młodszym bratem z Ukrainy, uciekli przed wojną, po drodze spotkało ich wiele strasznych rzeczy.
To ćwiczenie było jednym z najtrudniejszych,  z jakim musiały się zmierzyć uczestniczki drugiej edycji Szkoły Asystentów Międzykulturowych w Bielsku-Białej.  W rolę uczennic i pracownic szkoły wcieliły się słuchaczki. Zadanie to uświadomiło wszystkim, jak trudne może być nawiązanie kontaktu z dzieckiem w traumie, które w dodatku niedawno przyjechało do Polski i jeszcze nie porozumiewa się dobrze w naszym języku. To naprawdę wymaga wiedzy i szczególnych umiejętności.

Łącznik między kulturami

Asystent międzykulturowy lub asystentka międzykulturowa to osoba rozumiejąca zarówno obcokrajowców, ale też mająca wiedzę, „jak działa” Polska, znająca nasze przepisy prawne, kulturę, zwyczaje, system edukacji. To "łącznik" pomiędzy dwoma światami, czasem bardzo różnymi.
Asystenci przydatni są m.in. w zakładach pracy zatrudniających obcokrajowców, przedszkolach, ale przede wszystkim pracują w szkołach.

Ich zadaniem jest wspieranie dzieci cudzoziemskich oraz społeczności szkolnych - nauczycieli, pedagogów i psychologów, rodziców. Formalnie asystent międzykulturowy to osoba zatrudniona przez dyrekcję szkoły na stanowisku pomocy nauczyciela ze środków przekazanych przez organ prowadzący, może to być także osoba zatrudniona  w szkołach przez organizacje pozarządowe.  
Sytuacja dzieci z doświadczeniem migracji jest często bardzo trudna, zwłaszcza, jeśli decyzja o wyjeździe została podjęta przez rodzinę nagle, pod przymusem, tak jak to dzieje się choćby w przypadku Ukraińców uciekających przed wojną w swoim kraju.

- Dla nas to jest także gigantyczne wyzwanie. Nagle mamy do czynienia z dziećmi, które widziały, jak Rosjanie strzelali do ludzi albo tygodniami ukrywały się zimnych i ciemnych piwnicach domów. Nie bardzo wiemy, jak do nich dotrzeć, jak z nimi rozmawiać. Nie byliśmy do tego przygotowani - przyznaje nauczyciel z jednej ze śląskich szkół.

W wrześniu 2023 roku w polskich szkołach uczyło się około 150 tys. tys. uczniów i uczennic z Ukrainy. Z badań organizacji International Rescue Committee wynika, że aż 44 proc. badanych ukraińskich rodziców zauważyło negatywne zmiany w zachowaniu swoich dzieci po przybyciu do Polski.
Niektóre dzieci w Polsce zaczynają chorować, trafiają nawet do szpitali np. z kłopotami z oddychaniem, bólami żołądka, zaburzeniami pracy serca, zdarzają się także samookaleczenia, próby samobójcze.  Dochodzi do nieporozumień pomiędzy uczniami z Polski i tymi z innych krajów. Są także bariery kulturowe. Nauczyciele opowiadają, że miewają problemy z rodzicami, którzy wymierzają swoim dzieciom cielesne kary. W niektórych krajach to nadal spotykane.  – Musimy tłumaczyć takim rodzicom, że w Polsce, jeśli dziecko powie, że zbił je tata, szkoła musi wezwać policję – opowiadają nauczyciele.

Ogromnym problemem utrudniającym skuteczną pomoc w szkole jest bariera językowa. Nauczyciele z dłuższym stażem znają co prawda język rosyjski, ale nie wszystkie ukraińskie dzieci, nawet jeśli się nim świetnie posługują chcą w tym języku rozmawiać, to dla nich język wroga.

Wiele dzieci na szczęście szybko nauczyła się języka polskiego, są jednak takie, które mają z tym kłopot. To oznacza kolejne problemy, np. izolację w klasie.  Nauczyciele zgłaszają także kłopoty w komunikowaniu się z rodzicami uczniów. Język ukraiński i polski są niby podobne, ale jednak jest wiele różnic, co może wywoływać nieporozumienia, np. polskie "zaraz" po ukraińsku znaczy "teraz".

- Uczę w szkole, w której jest spora grupa uczniów z Ukrainy. Jeśli to jest dla nich akurat wygodne, udają, że nie rozumieją polskiego. Wiem, w jak trudnym są położeniu, nie wiedzą czy zostaną, czy będą mogli wrócić do domów, dlatego przymykam na to oko. Łatwiej by mi było, gdybym miała do pomocy osobę rozmawiającą w ich języku - opowiada jeden ze śląskich nauczycieli. – Chciałem w ramach integracji z uczniami z Polski przygotować lekcję na temat Ukrainy, świątecznych zwyczajów w tym kraju, ale z tym także sobie nie dam rady bez wsparcia – dodaje.
Widać, że wsparcie potrzebne jest wszystkim.  - Dotychczasowe doświadczenia szkół i organizacji pozarządowych pokazują, że zatrudnienie asystentów i asystentek międzykulturowych w szkołach, do których uczęszczają dzieci cudzoziemskie to rozwiązanie w szczególnie korzystny sposób wpływające na sytuację uczniów i uczennic cudzoziemskich, komfort pracy nauczycielek i nauczycieli, zaangażowanie rodziców oraz całą społeczność szkolną - podkreśla Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, jedna z organizacji wspierająca asystentów międzykulturowych.

‍Jak wygląda szkolenie asystentów?

Dyplomy drugiej edycji wspomnianej już drugiej edycji Szkoły Asystentów Międzykulturowych rozdano latem.  To był projekt realizowany przez Towarzystwo Przyjaciół Bielska-Białej i Podbeskidzia, a finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny. Zajęcia w pierwszej edycji zaczęły się jeszcze przed tym, jak 24 lutego 2022 roku Rosja zaatakowała całe terytorium Ukrainy i do Polski ruszyły miliony uchodźców. Nikt się wtedy nie spodziewał, jak bardzo potrzebny stanie się taki projekt. Dwie edycje szkoły ukończyło kilkadziesiąt osób, same kobiety, Polki i Ukrainki.  To nauczycielki pracujące w szkołach w Bielsku-Białej i okolicach, Ukrainki już od kilku lat mieszkające w Polsce ale także uchodźczynie uciekające przed rosyjską inwazją. - Część tych dziewczyn dostała pracę w szkołach i to uważam za nasz ogromny sukces - mówi Sylwia Deryło, dyrektorka Szkoły Asystentów Międzykulturowych.

Druga edycja szkoły trwała od listopada 2022 roku do czerwca 2023 roku. Weekendowe spotkania odbywały się raz w miesiącu. Zajęcia poświęcone były m.in. szokowi kulturowemu, efektywnej komunikacji i jej barierom, podstawom psychologii rozwojowej, stereotypom czy funkcjonowaniu systemu oświaty w Polsce. Prowadzili je specjaliści z całej Polski, jak dr Rafał Cekiera z Uniwersytetu Śląskiego, naukowiec zajmujący się tematyką migracji. Bardzo wiele czasu poświęcono na praktyczne ćwiczenia, nie tylko związane z psychologią czy traumą, ale także np. wykorzystywaniem nowych technologii takich jak sztuczna inteligencja w codziennej pracy. Dla chętnych Polek zorganizowano także kurs języka ukraińskiego.
Absolwentką szkoły jest Anastazja. Od września rozpoczęła pracę w jednej z bielskich szkół. Ma wykształcenie pedagogiczne, ale w Ukrainie pracowała jako urzędniczka. Opowiada, że w szkole, w której pracuje, nie zdarzyły  jej się na szczęście poważniejsze nieporozumienia na tle kulturowym. Są za to inne problemy. Nie wszyscy uczniowie  Ukrainy znają nasz język na tyle, by dawać sobie radę np. na lekcjach polskiego. To bardzo trudne lekcje dla nich lekcje, zwłaszcza,  gdy omawiane są na przykład lektury. - Tłumaczę uczniom na ucho, co mówi nauczyciel. Na całą szkołę tylko kilku nauczycieli uznało, że nie potrzebują  mojej pomocy - opowiada Anastazja. Pomaga także w kontaktach pomiędzy szkoła i rodzicami ukraińskich uczniów.

Maria Rosa, także absolwentka bielskiej szkoły,  przyjechała do Polski ponad  pięć lat temu, z zachodniej Ukrainy, z miasteczka Iwano-Frankowe. W Ukrainie pracowała w szkole, uczyła geografii. - Przyjechałam do Polski  z powodów ekonomicznych - mówi Maria. W Bielsku-Białej podjęła pracę w fabryce, kontynuowała także naukę w Polsce, zapisała się do szkoły policealnej na kierunek technik BHP. Maria ma już w Polsce status rezydenta. Po tym, jak Rosja zaatakowała 24 lutego 2023 roku całe terytorium Ukrainy do Bielska-Białej zaczęły przyjeżdżać tysiące uchodźców. Na szybko trzeba było przyjąć setki dzieci do tutejszych szkół, zorganizować im wsparcie. - Znalazłam w internecie ogłoszenie, że robią listę osób z wykształceniem pedagogicznym, swobodnie posługujących się językiem polskim, chętnych do pomocy nauczycielom w szkołach. Zgłosiłam się zastrzegając, że mogę poświęcić tylko kilka godzin dziennie, bo pracuję w fabryce - opowiada Maria.

‍

Równocześnie została poproszona przez nauczycieli jednej ze szkół o to, by zrobić prezentację dla dzieci z klas 1-3 o swoim kraju, tak by nie kojarzył im się on tylko z wojna, ale także z kulturą, zabytkami, przyrodą, ciekawymi zwyczajami. Dyrektorka kolejnej szkoły zwróciła się do Marii, oferując stanowisko pomocy nauczyciela, chciała lepszej komunikacji zarówno z uczniami z Ukrainy, jak i z ich uczniami. Maria przez kilka miesięcy godziła zajęcia w szkole z etatem w fabryce. Od września 2022 roku pracuje już tylko w szkole. To duża szkoła w części Bielska-Białej, w której jest wiele zakładów pracy zatrudniających Ukraińców. Utworzono  w niej dodatkową klasę siódmą tylko dla dzieci z Ukrainy. Maria opowiada, że w Ukrainie w większości szkół nadal, tak jak kiedyś w Polsce, oceny są zapisywane do tradycyjnego, papierowego dziennika, a o postępach swoich dzieci rodzice dowiadują się, gdy przychodzą na zebrania, o ile oczywiście nie dzieje się nic bardzo złego. Korzystanie z elektronicznego dziennika sprawiało niektórym rodzicom problemy,  zwłaszcza jeśli pracuje się na dwunastogodzinnych zmianach w fabryce, a myślami jest się cały czas w Ukrainie, trudno znaleźć czas i siły. Jeśli chodzi o młodzież, to np. nie wszystkim łatwo było przyjąć statut szkoły, a w nim m in. zakaz korzystania z telefonu czy wytyczne dotyczące wyglądu - Na lekcjach siedziałam z tyłu klasy. Nauczyciele starali się prowadzić zajęcia tak, by były zrozumiałe dla wszystkich uczniów z Ukrainy. Mówili powoli, nie używali trudnych słów. Jeśli uczniowie jakiegoś słowa nie rozumieli, wtedy im je tłumaczyłam - opowiada Maria.

Mówi, że dużym wyzwaniem było zintegrowanie uczniów z Ukrainy. - Nasz kraj jest ogromny, wschód Ukrainy bardzo różni się od zachodu, mówi się różnymi językami, bo na wschodzie wiele osób używa rosyjskiego - opowiada Maria. Mówi, że dla uczniów najgorsze momenty to te, kiedy na Ukrainie trwa intensywny ostrzał rakietami. Na ich telefony komórkowe przychodzą wtedy ostrzeżenia przed atakami, zamiast się uczyć, sprawdzają wtedy cały czas, jaka jest sytuacja . - Trudno się im dziwić, bo tam zostali ich ojcowie, dziadkowie, czasem starsi bracia, niektórzy walczą. Gdy na Ukrainę spadają rakiety, od razu widać to po ocenach - opowiada.

Maria mówi, że ogromne znaczenie ma nastawienie szkoły.  Nikt o klasie z uczniami z Ukrainy nie mówił "ukraińska klasa", tylko była to po prostu jedna z siódmych  klas, traktowana tak samo jak polscy uczniowie  - opowiada Maria.

Mariana Peleshchuk pracuje jako asystentka nauczyciela w szkole podstawowej nr 33 im Kornela Makuszyńskiego w Bielsku-Białej. Przyjechała do Polski jeszcze przed wojną, ma wykształcenie pedagogiczne, uczyła w Ukrainie języka angielskiego. - Obserwowałam na Instagramie dziewczynę z Krakowa, która jest asystentką międzykulturową w Krakowie. Widziała, że takie osoby pracują w szkołach w dużych miastach, w Krakowie czy Warszawie - opowiada Mariana. - Pewnego dnia mój syn przyszedł ze szkoły i powiedział mi, że jest coraz więcej uczniów z Ukrainy, dlatego pomaga tłumaczyć - wspomina.

Mariana wysłała do dyrektorki szkoły, w której uczy się jej syn, wiadomość za pomocy mobiDziennika. Napisała w niej, że zna języki ukraiński, rosyjski, angielski i polski, więc może się jej umiejętności teraz przydadzą. - Pracuję w szkole już drugi rok - opowiada Mariana. W szkole, w której pracuje, jest około 80-100 uczniów z Ukrainy. Liczba ta się zmienia, niektórzy wracają do kraju, inni przyjeżdżają. - Poczucie tymczasowości to jest jeden z dużych problemów uczniów. Są rodzice, którzy powtarzają, że zaraz będą wracać do domu. Ich dzieci nie chcą się uczyć języka polskiego, mówią, że po co im ten język, skoro niedługo będę w domu. Przekonuję, że znajomość każdego kolejnego języka to potem w dorosłym życiu ogromny atut - mówi Mariana.

Tłumaczy, jest łącznikiem między szkoła i rodzicami, umawia uczniów do pedagoga czy psychologa. - Lubię swoją pracę, uczniowie są dla mnie jak dzieci - mówi Mariana. Śmieje się, że jeśli chodzi o integrację językową, to uczniowie z obu krajów najszybciej nauczyli się polskich i ukraińskich przekleństw.

Mariana  mówi, że jeśli jej czego  pracy brakuje, to grupy wsparcia dla osób wykonujących taką pracę. - Słuchasz historii dzieci, niektóre są tragiczne, czujesz się potem wyciśnięta jak cytryna - opowiada Mariana.

Gdzie się uczyć?

Pomoc asystentki lub asystenta potrzebna jest nie tylko uczniom z Ukrainy. W polskich szkołach uczą się także uczniowie m.in. z Białorusi, Rosji, Wietnamu, Gruzji czy Kazachstanu. -  Szkoła staje się wielokulturowa, niezależnie od agresji Rosji na Ukrainę. Migracja do kraju rośnie, zmienia się jej charakter. Coraz więcej rodzin traktuje Polskę jako miejsce pobytu na dłużej, a na świat przychodzą nowe pokolenia – mówił w rozmowie z "Dziennikiem Gazeta Prawna" prof. Mikołaj Pawlak, socjolog z Uniwersytetu Warszawskiego. Są w Polsce szkoły, w których już to piąty uczeń to dziecko lub nastolatek z doświadczeniem migracji.

Organizacje pozarządowe zajmujące się edukacją i prawami człowieka alarmują, że choć asystentów międzykulturowych w szkołach szybko przybywa, to ciągle jest ich zbyt mało.

Uniwersytet Warszawski otworzył pierwsze w Polsce studia podyplomowe na tym kierunku, to szansa dla tych, którzy chcą kontynuować naukę na uczelni wyższej.

Asystentka lub asystent nie muszą jednak posiadać wykształcenia pedagogicznego, a nawet w ogóle wyższego. Studium Prawa Europejskiego organizuje kurs dla asystentów i asystentek, warunkiem udziału w nim jest posiadanie wykształcenia co najmniej średniego. Fundacja Polskie Forum Migracyjne organizuje kurs online dla chętnych do pracy w tym zawodzie, gdzie także nie jest wymagane wykształcenie wyższe. Niestety, to nie jest praca, w której można liczyć na wysokie zarobki. Stanowisko pomocy nauczyciela znajduje się w VI grupie zaszeregowania płacowego. Oznacza to, że minimalny poziom wynagrodzenia zasadniczego wynosi obecnie (do 31 grudnia 2023 roku)  3.550 zł. Asystent jest zatrudniany przez dyrektora szkoły w oparciu o umowę cywilno-prawną, tak jak w przypadku innych pracowników niedydaktycznych, np. administracji.

O problemach asystentów i propozycjach rozwiązań opowiada raport Fundacji Teach for Poland. Problemy to przede wszystkim bariera językowa, nierozumienie przez szkołę ich roli, trudne przeżycia dzieci i mowa nienawiści.

– Zawód asystenta międzykulturowego pilnie wymaga szeregu normalizacji: od zakresu obowiązków, przez ścieżkę kariery, po zasady zatrudnienia i wynagrodzeń. Na chwilę obecną zawód ten tworzy się w boju. Wiele aspektów wymagających systemowego wsparcia ujawnia się dopiero w codziennej praktyce wykonujących go osób – mówi cytowana przez portal Ngo.pl Katarzyna Nabrdalik, Prezeska Fundacji Teach for Poland.

Jeśli jesteś zainteresowany międzykulturowym kursem asystenta i asystenta, zapraszamy na stronę: https://szkola-roznorodnosci.org/

‍

Przemoc to nie tylko bicie czy popychanie, to także wyzwiska czy wydzielanie pieniędzy. Gdzie zgłosić się po pomoc? Na co można liczyć?Uliana Worobec,  dziennikarka i prawniczka, mama czwórki dzieci, przyjechała do Polski z Ukrainy kilka lat temu. Pracuje w Ośrodku Integracji Obcokrajowców MyBB w Bielsko-Białej. Od momentu, gdy 24 lutego 2022 Rosja zaatakowała całe terytorium Ukrainy, Uliana zaangażowana jest we wsparcie dla uciekających przed wojną. Zwykle to kobiety, często z dziećmi. Zdarzają się bardzo trudne sytuacje, jak przypadek pani, która przyjechała z Ukrainy z dwójką dzieci, do męża. Okazało się, że mężczyzna prowadzi w Polsce drugie życie, ma partnerkę, z którą mieszka. Kobiecie, która spędziła jedną noc na dworcu kolejowym, trzeba było znaleźć natychmiast jakiś dach nad głową.

Migrantki należą do grup najbardziej narażonych na przemoc

Teraz już rzadziej zdarza się, że ktoś potrzebuje dachu nad głową, częściej do rozwiązania są problemy związane np. z pracą, szkolnymi kłopoty dzieci czy sytuacje, w których kobiety czy ich dzieci stają się ofiarami przemocy w rodzinie.  

– Te sytuacje są dlatego trudne, bo o ile jest świadomość związana z przemocą fizyczną, to mniej się w Ukrainie mówi np. o przemocy ekonomicznej - opowiada Uliana.

Małgorzata Malinowska, wieloletnia szefowa Podbeskidzkiego Ośrodka Informacji Kryzysowej w Bielsku-Białej, podkreśla, że nie ma znaczenia ani płeć ofiary przemocy, ani jej obywatelstwo czy paszport.

- Każdy zasługuje na takie samo wsparcie. Ukrainki mieszkające w Polsce, które są ofiarami przemocy, mają takie samo prawo do wsparcia jak Polki. Nie możemy tego zostawić i nic nie robić - podkreśla Malinowska.

Bo to kobiety znacznie częściej stają się ofiarami, niż mężczyźni. Fundacja  Centrum Praw Kobiet wylicza, że każdego roku w Polsce ok. 800 tys. kobiet doświadcza przemocy.  

Jedną z grup najbardziej narażonych na przemoc są właśnie migrantki. – Stowarzyszenie Interwencji oświadczają one w wielu dziedzinach podwójnej dyskryminacji – jako kobiety i jako cudzoziemki.

- Imigrantki są bardziej narażone na przemoc domową – może być ona instrumentem opresji ze strony partnera, który próbuje utrzymać w nowych warunkach pozycję głowy rodziny, zwłaszcza w sytuacji gdy utracił status jedynego jej żywiciela bądź gdy w integracji ze społeczeństwem kraju przyjmującego odnosi mniej sukcesów niż partnerka – podkreślało w swoim raporcie Stowarzyszenie Interwencji Prawnej.

Przemoc fizyczna, psychiczna, seksualna, ekonomiczna

Przemoc w rodzinie to każde działanie lub zaniechanie, którego efektem jest krzywda i cierpienie fizyczne albo psychiczne. To sytuacja, gdy sprawca wykorzystuje przewagę nad ofiarą i narusza jej godność, wolność i nietykalność cielesną.

To nie tylko przemoc fizyczna, taka jak bicie, kopanie, popychanie, szarpanie szturchanie czy przemoc seksualna polegająca na zmuszaniu do współżycia czy innych zachowań seksualnych. Maryna, jedna z Ukrainek mieszkających na Śląsku opowiada, że poznała Oleha z Ukrainy, w który zakochała się na zabój. Zamieszkali razem. Przekonał ją, że szkoda czasu na spotkania z koleżankami, że on jej wystarczy. Potem zaczął kontrolować każdy jej krok, przychodził np. pod restaurację, w której była zatrudniona, chciał sprawdzać, czy od razu po pracy wraca do domu, czy się z kimś nie spotyka. Oleh jakimś cudem dostał się nawet do jej skrzynki pocztowej i czytał wszystkie maile. To przemoc psychiczna. Maryna odeszła, gdy ją po raz pierwszy uderzył. Jedną z form przemocy psychicznej jest przemoc ekonomiczna – zakazywanie lub utrudnianie podjęcia pracy, wydzielanie pieniędzy na potrzeby rodziny, dysponowanie kartą kredytową bez konsultacji z partnerką.

- Problem przemocy finansowej dotyczy, według najnowszych danych, co szóstej Polki, zwłaszcza kobiet zależnych finansowo od swoich mężów. Według Europejskiego Sondażu Społecznego, aż 22% kobiet w Polsce nie ma własnych pieniędzy. Problem jednak nie dotyczy tylko kobiet nieaktywnych zawodowo, ale wszystkich tych rodzin, w których mąż czy partner z jakiegoś powodu może mieć poczucie kontroli.

Często mężczyzna w takim układzie czerpie niemal sadystyczną przyjemność z upokarzania swojej partnerki, poniżając ją na każdym kroku – czytamy na stronie Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Wietrzychowicach.

Przemocą jest także zmuszanie np. do picia alkoholu czy zażywania narkotyków, demolowanie mieszkania, wyszydzanie. Warto pamiętać, że w Polsce wymierzanie dzieciom kar cielesnych jest niedopuszczalne, niezgodne  z prawem. Zgodnie z prawem np. pracownicy szkoły czy placówki zdrowia mają obowiązek zaalarmować odpowiednie służby, jeśli zauważą, że dziecko zostało pobite.

Jakie kroki mogą w Polsce podjąć ofiary przemocy?  

W przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia trzeba dzwonić pod numer 112 lub 997. Na miejsce przyjdzie wtedy policja, może zatrzymać sprawcę.  Od 30 listopada 2020 r. obowiązują przepisy, zgodnie z którymi policjanci, ale też żandarmi wojskowi, mogą wydać wobec sprawcy przemocy domowej nakaz opuszczenia lokalu lub zbliżania się do niego.

Zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa można złożyć w dowolnym momencie, wystarczy skontaktować się z najbliższym komisariatem.  Gdy policja dostanie takie zgłoszenie, ma obowiązek zająć się sprawą.

– Problem w tym, że Ukrainki nie zawsze chcą wzywać policję. Nie wierzą, że to cokolwiek da – mówi Uliana Worobec.

Małgorzata Malinowska przypomina, że jeśli nie chce się zawiadamiać policji, o wsparcie można poprosić kogoś innego – ośrodek interwencji kryzysowej, ośrodek pomocy społecznej, lekarza. Działa też całodobowa, bezpłatna „Niebieska Linia” pod numerem 800 120 002, pracujący tam konsultanci doradzą, co robić w konkretnej sytuacji. Infolinia działa w języku polskim, ale w poniedziałki w godzinach od 18 do 22 dyżurują tam konsultancie rozmawiający w języku angielskim, a we wtorki, w tych samych godzinach, konsultanci porozumiewający się w języku rosyjskim. Infolinię prowadzi Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie .

Na jakie wsparcie można liczyć?

Funkcjonujące w Polsce Niebieskie Karty to procedura, podczas której przedstawiciele różnych instytucji publicznych współpracują ze sobą, aby pomóc osobie dotkniętej przemocą domową. W skład takiego zespołu wchodzą, między innymi policjant, psycholog, lekarz, pracownik społeczny. Zespół ten przygotowuje plan pomocy pokrzywdzonej osobie, wspiera ją i dba o jej bezpieczeństwo. Podejmuje także działania wobec sprawcy.

W Polsce działają ośrodki, w których ofiara przemocy może znaleźć dach na głową, to właśnie ośrodki interwencji kryzysowej oraz specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie. Korzystanie z takiej pomocy jest bezpłatne. Dobrze jest mieć potwierdzenie, że jest się ofiara przemocy, np. zaświadczenie lekarskie, ale nie jest to konieczne.

Ośrodki dają nie tylko tymczasowy dach nad głową. Pracujący tam specjaliści podpowiedzą, jakie kroki prawne można wykonać, oferują także różne formy wsparcia psychologicznego, na przykład terapie indywidualne lub grupowe. Wsparcie ofiarom przestępstw oferują także ośrodki działające w ramach Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Można w nich uzyskać także pomoc finansową, np. w zapłaceniu za opiekę medyczną, leki, pokryciu kosztów tymczasowego zakwaterowania,  sfinansowaniu szkoleń i kursów, które podnoszą kwalifikacje zawodowe.

Wsparcie można uzyskać także ze strony organizacji pozarządowych, zresztą często to one prowadza ośrodki, o których powyżej mowa. Oto kilka przykładów wsparcia, z którego można skorzystać. Fundacja Centrum Praw Kobiet (cpk.org.pl) oferuje wsparcie psychologiczne, prawne, doradztwo zawodowe. Oferuje także bezpieczne schronienie prowadząc Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia w Warszawie oraz Krakowski Ośrodek Siostrzeństwa w Krakowie, w których kobiety doświadczające przemocy, zmuszone do opuszczenia domu ze względu na zagrożenie bezpieczeństwa swojego lub dzieci, mogą znaleźć bezpieczne schronienie. Do ośrodków mogą się zgłaszać także kobiety spoza tych dwóch miast.

800 10 77 77 to specjalny numer, który uruchomiło Centrum Praw Kobiet specjalnie dla uchodźczyń z Ukrainy. Kobiety będą mogły uzyskać pomoc psychologiczną, prawną i informacje o dostępnej pomocy socjalnej, mieszkaniowej i materialnej w Polsce. Telefon czynny jest od poniedziałku do piątku w godzinach od 15 do 20. Infolinia prowadzona jest w języku ukraińskim.

Z inicjatywy Krajowej Rady Radców Prawnych powstało Centrum Koordynacji Pomocy Prawnej. Na przełomie marca i kwietnia 2022 r. otwarto infolinię. Pod numerem  +48 800 088 544 dyżurują m.in. prawniczki z Ukrainy.

W Polsce podczas rządów PiS doszło do zaostrzenia prawa aborcyjnego. Legalna aborcja możliwa jest tylko wtedy, gdy ciąża jest wynikiem czyny zabronionego, jak gwałt, albo zagraża życiu lub zdrowiu kobiety. W przypadku nieplanowanej, niechcianej ciąży także można uzyskać wsparcie organizacji pozarządowych. To np. Fundacja na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny FEDERA. Aktywistki udzielają m.in. informacji dotyczących aborcji za granica, pomagają także w przeprowadzeniu aborcji w Polsce w tych przypadkach, które dopuszcza nasze prawo. Więcej informacji można znaleźć na stronie federa.org.pl.

W przypadku uzależnienia partnera od alkoholu można zgłosić ten do Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (działają przy urzędach gmin). Może to zrobić dowolna osoba, np. sąsiedzi, czy instytucja, jak ośrodek pomocy społecznej czy policja. Coraz częściej zdarza się, że robią to pracodawcy. Komisja wzywa taka osobę i podejmuje próbę zmotywowania jej do dobrowolnego leczenia odwykowego. Jeżeli się to nie udaje, może zostać wysłana na przymusową terapię. Można zgłosić się po wsparcie także do ośrodka leczenia uzależnień. Bezpłatne leczenie przysługuje w poradniach terapii uzależnień, na oddziałach terapii uzależnień oraz szpitalnych oddziałach detoksykacji mających podpisaną umowę z Narodowym Funduszem Zdrowia. W przypadku uzależnienia od narkotyków na przymusowe leczenie można skierować tylko nieletniego albo osobę, która pod ich wpływem popełniła przestępstwo.

- Pierwsze co mi przychodzi na myśl, to starać się pamiętać o sobie i swoim dobru. Nie ratować na siłę, poświęcając siebie i swój czas. Uznać, że jest się bezsilnym wobec picia drugiej osoby i „nie da się za nią leczyć”. Można natomiast leczyć siebie, poznawać różne sposoby radzenia sobie z taką sytuacją, szukać wsparcia u terapeuty, podjąć terapię indywidualną i/lub grupową dla osób współuzależnionych - radzi osobom żyjącym z uzależnionymi Katarzyna Czerwonka, psychoterapeutka uzależnień na łamach portalu stopuzaleznieniom.pl.

Organizacje dzielą się także wiedzą. Warszawski oddział Soroptimist International zaprasza do skorzystania z przemocometru, prostego narzędzia, dzięki któremu odpowiadając na pytania można zmierzyć czy relacja jest partnerska, i opiera się na obopólnej zgodzie,czy ma charakter toksyczny. Przemocometr dostępny jest na stronie przemocometr.org. Można go otrzymać także w ukraińskiej wersji językowej.

Його також можна отримати в україномовній версії.

W czasach PRL Grażyna Staniszewska działała w opozycji, a w stanie wojennym na początku lat 80. była nawet internowana i aresztowana. W 1989 r. Staniszewska była jedyną kobietą wśród 54 uczestników Okrągłego Stołu, historycznego spotkania polskich władz komunistycznych z opozycyjnym związkiem zawodowym Solidarność, w wyniku którego opozycja uzyskała status prawny, a następnie wygrała wybory parlamentarne i wdrożyła radykalne reformy gospodarcze.

Od 2014 roku angażuje się w organizowanie pomocy dla Ukrainy. Przewodniczy zarządowi Fundacji Kalyna, która zapewnia stypendia dla ukraińskich dzieci poległych na studia w Polsce. Organizuje również dostawy pomocy humanitarnej. Gdy rozpoczęła się wojna na pełną skalę, przyjęła pod swój dach wdowę po bohaterze Ukrainy, Irynę Rydzanych, z trójką dzieci i matką. Półtora roku później Iryna postanowiła wrócić do Buczy. Obecnie 74 -letnia Grażyna Staniszewska nadal udziela Ukraińcom wsparcia.

"Tak, jesteśmy zmęczeni, ale pomoc nie zatrzymuje się, ponieważ nie może się zatrzymać".

- Właśnie wróciła Pani z Buczy. Co tam Pani robiła?

- Pojechałam zobaczyć, jak radzi sobie moja przyjaciółka Iryna, lekarka, żona poległego Maksyma Rydzanycza, jednego z „Cyborgów”, jak mówi się o nich w Ukrainie. Maksym był żołnierzem, brał udział w obronie portu lotniczego w Doniecku po napaści Rosji na wschód Ukrainy w 2014 i 2015 roku. Otoczeni przez Rosjan ochotnicy bronili lotniska przez 244 dni. Maksym miał już jechać do domu na przepustkę, zginął, gdy wrócił po kolegów, którzy dostali się w zasadzkę.

Dom Iryny nie nadaje się do zamieszkania, runęła jedna ze ścian piwnicy. Iryna najpierw zatrzymała się u brata, teraz jest w mieszkaniu koleżanki, która wyjechała do Warszawy, bo tam jej mąż, wysokiej klasy specjalista, dostał bardzo dobrą pracę i kontrakt na trzy lata. Była ze mną moja przyjaciółka jeszcze  z czasów podziemnej Solidarności, Ola Machowiak, która także miała przez jakiś czas u siebie mieszkankę Buczy i też chciała zobaczyć, jak jej podopieczna radzi sobie po powrocie. „Bielskie” buczanki, a tylko za sprawą Iryny do naszego miasta od momentu, gdy Rosja zaatakowała 24 lutego 2022 roku całe terytorium Ukrainy, przyjechało ich około 300, bardzo ciepło nas przyjęły. Zostałyśmy m.in. zaproszone na obiad składający się z samych ukraińskich potraw.

- Pamiętam, jak na początku marca 2022 roku w środku nocy karetka pogotowia ratunkowego z Bielska-Białej przyjechała pod pani dom przywożąc Irynę z leżącą po złamaniu kręgosłupa matką, trójką nastoletnich dzieci i psem. Zorganizowała pani ich ewakuację z Buczy.  Mieszkali u pani półtorej roku.

- To nie było łatwe półtorej roku. Mieszkam z siostrą i jej mężem, wszyscy jesteśmy po 70-tce., to nie jest wiek, kiedy łatwo podejmuje się nowe wyzwania. Nie mamy w domu osobnego mieszkania, jest jedna kuchnia, jeden wspólny pokój dzienny, a wprowadziła się do nas trójka nastolatków. Gdybym miała rodzinę, to pewno moje wnuki byłyby teraz w tym wieku. Byliśmy już bardzo zmęczeni. Iryna zdawała sobie z tego sprawę.

Przede wszystkim jednak, wrócić chciała jej mama. Myślę, że chciała zobaczyć syna, który tam został, może znajomych. Tydzień po powrocie umarła w domu syna. Karina, córka Iryny studiuje medycynę w Kijowie na kierunku, który nie ma odpowiednika na naszych uczelniach, połączenie analityki medycznej z kierunkiem lekarskim. Długo nauka na ukraińskich uczelniach odbywała się online, najpierw ze względu na COVID-19, potem z uwagi na wojnę. Wielu studentów medycyny zostało zmobilizowanych, uczyli się w okopach, korzystając z telefonów komórkowych. Zresztą wykładowcy też prowadzili zajęcia z frontu. Teraz jednak uczelnia zdecydowała o powrocie do stacjonarnych zajęć, Karina musiała więc wrócić do domu. W Polsce zostali dwaj synowie Iryny. Jeden studiuje w Krakowie, drugi uczy się w Bielsku-Białej, mieszka w Bursie.

To wyzwania, z jakimi musimy się zmagać decydując się na przyjęcie uchodźców pod swoje dachy.

- W Bielsku-Białej ci, którzy przyjechali i zdecydowali się zostać, w większość mają już wynajęte mieszkania, pracę. Sporo osób wróciło do Ukrainy. Na początku uciekali wszyscy, była panika, w pierwszych dniach wojny docierały do nas na przykład grupy z Łucka, w którym do dzisiaj był może jeden wybuch, a tak to jest spokojnie. Bardziej już dotknięty wojną jest Lwów. Ludzie z zachodniej Ukrainy mieli dokąd wrócić, więc wyjechali. Ale wyjechali także ludzie z centralnej, jak Iryna, a nawet a nawet wschodniej Ukrainy. Mieliśmy tutaj  nauczycielkę języka angielskiego z Buczy. Jej mąż zginął tuż przed ucieczką w marcu 2022, pochowała go z dziećmi na podwórku i uciekła do nas. Też wrócili do domu.

Jesteśmy w Polsce zmęczeni, to prawda, ale ta pomoc jednak nie ustaje, bo nie może ustać. Wojna cały czas trwa,  ludzie giną codziennie. Polacy o tym wiedzą. Wciąż jeżdżą transporty z wszelkiego rodzaju pomocą, także na front, w Bielsku-Białej wyplatamy teraz siatki maskujące. Posłaliśmy ich do Ukrainy kilkaset. Znów wracamy do robienia świec okopowych. Poprzedniej zimy wysłaliśmy ich 10 tysięcy. Nadal w pomoc dla Ukrainy angażuje się wiele osób. Tak trzeba.

"Kobiety są bardzo praktyczne, zazwyczaj proszą o urządzenia kuchenne, takie jak mikser".

Syn Iryny, Renat, jest jednym z sześciu stypendystów Fundacji Kalyna, która założyła pani z przyjaciółmi. To stypendium pozwala mu się utrzymać na studiach w Krakowie. Skąd pomysł na taką działalność?

- Gdy Rosjanie weszli na Krym, a potem zaatakowali Donbas, zastanawialiśmy się, jak można realnie pomóc. Nie da się wesprzeć wszystkich w potrzebie, to niemożliwe, Ukraina to ogromny kraj. Uznałam, że warto wesprzeć tych, którzy stracili kogoś na wojnie. Wszystko można odbudować, ale człowiekowi życia się nie zwróci. Ciężar spadł przede wszystkim na kobiety, które zostały same, z dziećmi, a często także ze starszymi rodzicami na utrzymaniu.

Zaczęliśmy robić paczki dla takich rodzin, przyłączyły się do nas osoby, ale także firmy i instytucje z całej Polski. PCK w Bielsku-Białej wzięło po taką opiekę np. rodzinę przedsiębiorcy z Zaporoża, który spłonął w samochodzie podpalonym przez Rosjan. Zostawił piątkę dzieci.

Ja zaopiekowałam się rodziną Iryny w 2016 roku. Posłałam jej pierwszą paczkę na Boże Narodzenie.  Potem to ona pomagała mi wyszukiwać w Ukrainie najbardziej potrzebujących. Stworzyłyśmy 120-130 polsko-ukraińskich partnerstw „rodzina – rodzinie”, paczki przygotowywane są pod konkretne potrzeby, pytamy też o marzenia. Kobiety są bardzo praktyczne, zwykle proszą o jakiś kuchenny sprzęt, np. mikser.

Jedna z kobiet powiedziała nam, że nic nie potrzebuje, ale prosi o pomoc w utrzymaniu córki na studiach w Polsce, w Warszawie, bo nie dość, że koszty życia są wyższe, niż w Ukrainie, to jeszcze córka za studia musi płacić. Została jedną z naszych pierwszych stypendystek. Kalyna powstała także z myślą o naukowcach, którzy chcą poruszać trudne tematy z polsko-ukraińskiej historii. Teraz na ukończeniu są dwie książki. Jedną pisze politolog z Polski, to książka o historii polsko-ukraińskich relacji, drugą pisze Ukrainka, także politolożka. To książka futurystyczna, o tym, jak mogą wyglądać polsko-ukraińskie relacje w 2050 roku. Taka literatura jest bardzo popularna w Stanach Zjednoczonych, nie chodzi o to, by takie przewidywania się sprawdzały, ale żeby wywołać dyskusję. Powinniśmy zacząć rozmawiać o tym, do czego jest nam potrzebna Ukraina, co możemy wspólnie zrobić, co wspólnie uzyskać. Takiej dyskusji bardzo brakuje.

Nie jest nam łatwo, bo fundacja ma pieniądze głównie ze zbiórek na Facebooku, a mnie głupio teraz prosić o pieniądze, bo wiem że dzisiaj każdy kogoś wspiera.

Takie stypendia to mógłby być rządowy program.

- To powinien być rządowy program. Dajemy dach nad głową i jedzenie, ale co dalej? Jeśli ktoś siedzi w ośrodku kolejny miesiąc i nic nie robi, to zaczynają się problemy, depresja, itd. Tych ludzi trzeba natychmiast zagospodarowywać, kierować na kursy, naukę języka polskiego, proponować kursy zawodowe, dalszą naukę i ułatwiać podjęcie pracy. To samo dotyczy uchodźców z innych krajów, także tych docierających do nas z Bliskiego Wschodu czy Afryki od strony Białorusi czy Słowacji. Wyrzucanie ich jest nie tylko nieludzkie, ale głupie wobec braku rąk do pracy i starzenia się społeczeństwa. Powinny powstać ośrodki dla uchodźców, gdzie osoby te byłyby weryfikowane w godnych, bezpiecznych warunkach, tam też powinny trafiać do nich pierwsze oferty pracy.

Gdy zaczęła się wojna w całej Ukrainie, przedsiębiorcy z Bielska-Białej bardzo bali się, że ich pracownicy wrócą walczyć o ojczyznę. Proponowali im ściąganie całych rodzin, byleby tylko nie wyjeżdżali. Bo prawda jest taka, że Ukraińcy nierzadko godzą się wykonywać pracę, której Polacy nie chcą podjąć, w dodatku pracują za niższe stawki. Podobnie jest z uchodźcami z innych krajów. Zamiast się ich bać, zobaczmy wreszcie możliwości, jakie daje nam ich obecność. Do Bielska-Białej ściągnęliśmy kilka afgańskich rodzin ewakuowanych przez naszych żołnierzy po tym, jak Talibowie przejęli kraj. We wsparcie dla nich zaangażowała się spora grupa ludzi, w tym Halina Białkowska, także była opozycjonistka. Wszyscy ułożyli sobie tutaj życie, pracują. Mądra pomoc wymaga stworzenia planu, dzięki któremu korzystają obie strony.

Jeśli słyszę hejt pod adresem Ukraińców, to głównie dotyczy to mężczyzn. Że uciekli, nie walczą…

- To jest bardzo różnie. Ostatnio w grupach docierających do Bielska-Białej sporo jest 17-letnich chłopców. Oni raczej na pewno chcą wyjechać zanim dosięgnie ich mobilizacja. Ale znam też przypadek, zresztą to była rodzina z Buczy, gdy chłopiec, który tutaj przyjechał, czekał tylko, aż skończy 18 lat i jego mama już nie będzie miała nic do powiedzenia, bo chciał wrócić walczyć. Postawy w każdym społeczeństwie są różne, Polacy nie zachowywaliby się inaczej.

W Bielsku-Białej dzięki przychylności ze strony władz miasta działa Ośrodek Integracji Obcokrajowców MyBB, w którym uczymy języka polskiego, udzielane są porady prawne, prowadzone są zajęcia dla dzieci, itd.  Wcześniej mieliśmy nieformalne inicjatywy, jak Inicjatywa Obywatelska Witaj czy Bielszczanie dla Aleppo, wszystkich łączył ten sam cel. We wszystkie te działania zaangażowana jest Uliana, Ukrainka mieszkająca od prawie 6 lat w Bielsku-Białej. Jej były mąż też mieszkał w Polsce rok temu, ale zdecydował się wrócić i walczyć. Zginął w drodze na front, gasząc pożar traw, który wymknął się spod kontroli. Takich historii opowiedzieć mogę więcej.

Skąd w ogóle pani zaangażowanie na rzecz pomocy Ukrainie?

- To się zaczęło, jak byłam jeszcze w Sejmie. Wtedy Ukraińcy ze Lwowa zaalarmowali nas, ze tamtejszy pomnik Adama Mickiewicza jest w fatalnym stanie. „Wjechali” nam na honor, przez kilka lat zajmowałam się pomnikiem wraz z kolegą, Zdzisławem Kaczorowskim. Potem, gdy już byłam w Parlamencie Europejskim, dzięki Bronisławowi Geremkowi znalazłam się w grupie ds. współpracy pomiędzy Unią Europejską i Ukrainą. To właśnie wtedy pomyślałam sobie, że jeżeli potrafilibyśmy nawiązać dobrą współpracę z Ukrainą, wciągnąć ją do UE, to razem stanowilibyśmy niemalże główną siłę europejskiej wspólnoty. To się jednak samo nie stanie. Trzeba nad tym popracować i uzyskać akceptację społeczeństw po obu stronach granicy.

Zdjęcie tytułowe - Grażyna Staniszewska, 10.04.2019, fot: Grzegorz Celejewski