Klikając "Akceptuj wszystkie pliki cookie", użytkownik wyraża zgodę na przechowywanie plików cookie na swoim urządzeniu w celu usprawnienia nawigacji w witrynie, analizy korzystania z witryny i pomocy w naszych działaniach marketingowych. Prosimy o zapoznanie się z naszą Polityka prywatności aby uzyskać więcej informacji.
"Naprawdę chciałam, żeby ta książka leczyła. Myślę, że mi się to udało" - mówi Katerina Babkina o swojej nowej książce "A pamiętasz, mamo?".
"Dawno temu zdefiniowałem swoją misję pisarską: mówić szczerze o trudnych rzeczach i nie przekazywać szkodliwych, toksycznych emocji " - mówi pisarka, z którą spotkałyśmy się w Warszawie
Dla niektórych książka Kateryny Babkiny "A pamiętasz, mamo" (tł. Bohdan Zadura, Wydawnictwo Warstwy) ma siłę terapeutyczną, ale są też ludzie nią oburzeni. Zdjęcie: Tymofij Klubenko
No items found.
Zostań naszym Patronem
Dołącz do nas i razem opowiemy światu inspirujące historie. Nawet mały wkład się liczy.
W pierwszych tygodniach inwazji na pełną skalę Ukraińcy za granicą rozpoznawali się po oczach - pełnych smutku i żalu. Każdy dzień wydawał się ciągnąć w nieskończoność. Jednak większość z nich nauczyła się szybko dzielić swoimi doświadczeniami, czasem bez emocji, trochę abstrakcyjnie, stojąc w niekończących się kolejkach po pomoc lub dokumenty. Mówili o dniach spędzonych w piwnicach z dziesiątkami innych ludzi podczas nalotów, o tych, którzy wyszli po jedzenie lub wodę i nigdy nie wrócili, o domu, który już nie istnieje, o ryzykownych próbach ucieczki z dziećmi na Zachód i braku kontaktu z krewnymi podczas okupacji. Ukraińska pisarka Kateryna Babkina była świadkiem tych niekończących się opowieści Ukraińców w kolejkach we Wrocławiu.
- "Czułam straszną winę, że nie mam tak źle jak ci ludzie. Zwłaszcza, gdy widziałam kobiety z dziećmi tak małymi jak moje, stojące w kolejce po darmowe pieluchy czy kaszki" - wspomina pisarka podczas naszego spotkania półtora roku później.
Trzeciego dnia inwazji Rosji na pełną skalę opuściła Kijów wraz z matką i roczną córką Miszą i pojechała do Wrocławia. Miała tam rozpocząć rezydencję literacką, którą cztery miesiace wcześniej otrzymała wraz z prestiżową polską nagrodą Angelus.
- Przyjechałam do gotowego miejsca pracy z mieszkaniem Niezbędne dokumenty dostaliśmy poza kolejnością. Znałam polski i angielski. Miałam doświadczenie w życiu i pracy za granicą. Dlatego nie miałem problemów, jak większość ludzi, zwłaszcza tych, którzy wyjechali z terenów okupowanych.
Kateryna znalazła pomysł na uspokojenie lęku: pracowała jako wolontariuszka, pomagając tym, którzy otępiali po swoich doświadczeniach, z dziećmi na rękach, często bez znajomości języków, a nawet bez dokumentów, musieli rozwiązać wiele pilnych spraw.
- "Przychodziłam do urzędów miejskich, gdzie ludzie stali w kolejkach po dokumenty i pytałam, kto potrzebuje pomocy" - wspomina Kateryna. "Tłumaczyłam im informacje, wypełniałam formularze i oczywiście dużo z nimi rozmawiałam.
Wśród wszystkich bolesnych historii, którymi dzielili się ludzie, pisarka był szczególnie pod wrażeniem losu nastolatki z Buczy. Dziewczynka sama wyjechała za granicę z młodszym bratem z drugiego małżeństwa matki, która zmuszona była pozostać pod Kijowem, by opiekować się rodzicami. We Wrocławiu z dziećmi spotkał się biologiczny ojciec dziewczynki, który mieszkał tam od dawna, a teraz musiał zająć się własną córką i obcym dzieckiem. Ich historia stała się podstawą nowej książki Kateryny - usłyszała ją w jednej z kolejek.
- Chciałam pokazać, w jak różny sposób ta wojna nas łamie. W książce są bohaterowie, którzy od dawna mieszkają za granicą i w niewielkim stopniu kojarzą się z Ukrainą, ale nawet oni zostali złamani i poskładani na nowo przez wojnę. Chcę wierzyć, że są lepszymi ludźmi. Ale w prawdziwym życiu, niestety, nie każdemu się to przytrafi.
Kateryna Babkina rozpoczęła pracę nad książką w marcu 2022 roku. Pisała dziewięć miesięcy, a 2 kwietnia Ukraińcy wyzwolili obwód ukraiński i odkryli skalę okrucieństw Rosjan. Wtedy Babkina trochę zmieniła opowieść. Historia napisana jest w formie listów piętnastoletniej Diany do matki, która zaginęła w niejasnych okolicznościach w Irpinie. Sama dziewczyna mieszka w Wiedniu, dokąd ewakuowała się, by zamieszkać z biologicznym ojcem wraz z dwumiesięczną siostrą pochodzącą od innego ojca. Napisanie do matki doradził Dianie psychoterapeuta, który nie wiedział, jak pomóc nastolatce.
- Wiedziałam, że cała literatura i sztuka skupia się na pierwszej linii frontu. A ja chciałam napisać historię o innym doświadczeniu" - mówi pisarka. - "o tych, którzy zostali zmuszeni do pozostawienia wszystkiego za sobą i radykalnej zmiany swojego życia, którzy wciąż nic nie wiedzą o tym, co stało się z ich bliskimi.
Dla niektórych czytelników książka "A pamiętasz, mamo?" stała się terapeutyczna. Dla innych to historia nienawiści. Zdjęcie: archiwum prywatne
We wrześniu książka "A pamiętasz, mamo?" została opublikowana w Polsce we wrocławskim wydawnictwie Warstwy w tłumaczeniu Bohdana Zadury, a ukraińska wersja jest dostępna w formie elektronicznej od kwietnia. Podczas gdy historia 15-letniej Diany zbiera pozytywne recenzje za granicą i ma dość wysoką ocenę na Goodreads - 4,22 gwiazdki (w momencie pisania) - na Ukrainie premiera wywołała oburzenie wśród niektórych czytelniczek i czytelników. Kilka godzin po premierze na profilu Kateryny na Facebooku wybuchła kłótnia - pisarka została oskarżona o to, że wyjechała za granicę w pierwszych dniach pełnej inwazji, więc nie miała prawa pisać o wojnie.
- Nie byłam przygotowana na to, że książka zostanie uznana za nic nie wartą, ponieważ nikt w niej nie zginął, a ja nie mam męża na froncie,", przyznaje Kateryna, dodając, że ojciec jej córki, z którym nie jest razem, jest na froncie od kwietnia 2022 r. "Chciałam dać tym ludziom, którzy wyjechali za granicę, poczucie, że ich ból też jest ważny. To, co im się przydarzyło, jest naprawdę przerażające i straszne, ale ich życie toczy się dalej.
"A pamiętasz, mamo?" to jedna z nielicznych książek, która porusza temat doświadczeń kilku milionów Ukraińców zmuszonych do opuszczenia kraju. Może ci się spodobać lub nie. Ale żeby się przekonać, trzeba ją przeczytać. Ewakuacja z okupowanego Irpienia to tylko kilka retrospekcji, może pięć akapitów, a prawie cała historia rozgrywa się w Wiedniu. Oczywistym jest więc, że krytycy pierwszych trzech godzin premiery, którzy zarzucają Babkinie "taniec na kościach", wyciągnęli wnioski na podstawie samego streszczenia. Jednak nawet gdyby cała książka była poświęcona życiu pod rosyjską okupacją, to czy naprawdę tylko ci, którzy doświadczyli tego osobiście, mają prawo o tym pisać? Do tej dyskusji będziemy wracać nie raz w czasie wojny i po jej zakończeniu. Świetnie pisała o tym Natalia Kobryńska w szkicu psychologicznym "Dusza" ponad 100 lat temu. Żeby nie spojlerować, poruszę tu tylko jedną kwestię do przemyślenia, która przenika twórczość pisarki: kto w takim razie ma prawo pisać na przykład o agonii śmierci?
W rzeczywistości, w czasach, gdy światy tak wielu ludzi rozpadają się, gdy dni są wypełnione stratą, bólem i tym samym brakiem zrozumienia, jak iść dalej, wydaje się o wiele ważniejsze, że książka stała się dla kogoś terapeutyczna.
- "Hejt przyniósł interesujące konsekwencje", mówi Kateryna. "Ludzie uznali, że skoro można zostawić komentarz pełen gniewu, to można też przyjść z wdzięcznością. Nigdy nie miałam ich tak wiele w przypadku żadnej książki. Wiele osób zwróciło uwagę na szczerość tekstu, pisali, że płakali podczas czytania, że pomimo bólu w środku, zdali sobie sprawę, że mogą z nim żyć, a nawet być szczęśliwi. Bardzo chciałam, żeby ta książka leczyła. Myślę, że mi się to udało.
Jeśli dla niektórych Ukraińców książka ma charakter terapeutyczny, to dla obcokrajowców, zwłaszcza Polaków, którzy mogą już przeczytać historię Babkiny, może byc źródłem wiedzy, przez co tak naprawdę przechodzą ludzie z doświadczeniem wojennym, ludzie, których spotykają na ulicach i w sklepach. Z jakimi wyzwaniami i problemami się mierzą, co czują, dlaczego niektórzy nie uczą się języka lub wracają do domów, które są ostrzeliwane. Co dzieje się w umysłach milionów dzieci, które dorosły jednego dnia - gdy ich świat został zniszczony przez Rosję.
- "Na Zachodzie mogą nie tylko zobaczyć liczbę zabitych w Ukrainie, ale także obserwować w czasie rzeczywistym na zdjęciach i filmach, co robią ludzie o wielkiej rosyjskiej kulturze, którzy czytali Dostojewskiego i Tołstoja w szkole" - komentuje Kateryna wezwania do dyskusji z "dobrymi rosyjskimi intelektualistami", które wciąż słychać w drugim roku wojny. "Co mają z tym wspólnego pisarze? Są tłem, na którym opiera się cała ta mordercza bzdura.
W świecie, w którym rosyjscy autorzy i ich książki są bardziej rozpoznawalni niż ukraińscy, gdzie rosyjskie produkty kulturalne nadal znacznie dominują nasze, pojawienie się ukraińskiego dzieła na międzynarodowej platformie, które opowiada naszą historię jest na wagę złota. Literatura staje się kolejnym narzędziem dyplomacji kulturalnej, którego nigdy nie jest za mało.
- "Zdefiniowałem swoją misję pisarską dawno temu" - mówi pisarka. - "Jest nią mówienie szczerze o trudnych rzeczach i nie przekazywanie szkodliwych, toksycznych emocji.
"A pamiętasz, mamo?" otula Cię troską. Możesz się jej trzymać, gdy niczego i nikogo bliskiego nie ma obok Ciebie.
Ukraińska dziennikarka. Jest autorką projektu o wybitnych postaciach ukraińskiej kultury Powrót do korzeni — programu telewizyjnego na kanale TVP World TV w Polsce oraz na portalach społecznościowych. Pracowała jako redaktorka naczelna internetowej wersji magazynu Elle-Ukraina, redaktorka projektu „Donbas.Reality” w Radiu Svoboda, redaktorka wiadomości i dziennikarka kanału 5.
Zostań naszym Patronem
Nic nie przetrwa bez słów. Wspierając Sestry jesteś siłą, która niesie nasz głos dalej.
Historyczna superprodukcja „Dowbusz”, której premiera odbyła się już po wybuchu wojny, stała się jednym z najdroższych filmów w historii ukraińskiego kina (jej budżet wyniósł 120 mln hrywien – ok. 12 mln zł), a przy tym jednym z najbardziej dochodowych (zarobił około 70 mln hrywien). Opowiada historię mitycznego bohatera Ukrainy, który herosem stał się mimo woli, bo nie mógł zaakceptować niesprawiedliwości. Ta historia trafiła do serc widzów, bo pojawiła się we właściwym czasie.
Ołeś Sanin, reżyser, producent i autor zdjęć do filmów „Przewodnik”, „Mamaj” i „Dowbusz”, za ostatni z nich otrzymał Narodową Nagrodę im. Tarasa Szewczenki. Jego filmy są już klasykami. Między innymi dlatego, że Ołeś kręci filmy o tym, na czym się zna. Gra na bandurze, lirze kołowej, torbanie i zna kobziarzy, których losy są godne scenariuszy filmowych.
Reżyser i odtwórca roli Dowbusza
Nasz czas nadszedł
Oksana Honczaruk: Jak Pan myśli, dlaczego właśnie teraz otrzymał Pan Nagrodę Szewczenki?
Ołeś Sanin: Nagroda została przyznana zespołowi twórczemu filmu „Dowbusz”, czyli mnie jako reżyserowi, operatorowi Serhijowi Mychalczukowi i kompozytorce Ałle Zahajkewycz. We troje nakręciliśmy wszystkie trzy moje filmy fabularne. 20 lat temu powstał „Mamaj”, 10 lat temu „Przewodnik”, a w zeszłym roku odbyła się premiera „Dowbusza”.
Dyskutowaliśmy o metodzie twórczej, o wpływie naszych historii na widza. Być może nadszedł nasz czas, a nasze prace zaczęły współbrzmieć z czymś w ludzkich duszach. Jedyne, czego żałuję, to to, że podczas gdy literatura, muzyka i sztuki piękne mogą czekać na uznanie, sława kina jest ulotna: 2-3 tygodnie – i inne filmy pojawiają się na plakacie zamiast twojego.
Nie spodziewałem się jednak, że „Dowbusz” będzie aż tak popularny. I że stanie się artystycznym ambasadorem Ukrainy za granicą, wyjaśniając coś o nas innym.
Tak sobie teraz pomyślałam, że być może Pana film został nagrodzony jako taki „ostatni Mohikanin”. Bo nie wiadomo, kiedy w Ukrainie powstanie kolejny film o takiej skali.
Nie wiem. Ludzie mówili mi o „Przewodniku”, że nikt nie obejrzy go po ukraińsku, tym bardziej dlatego, że on mówi o trudnych czasach. Ale stał się liderem box office i dzierżył palmę pierwszeństwa przez bardzo długi czas. Mówili też, że nikt nie obejrzy „Dowbusza” i że nie uda się znaleźć pieniędzy na taki film. Potem obawiano się, że wybuchnie wojna i nikt nie będzie chodził do kin. Tymczasem ten film nie tylko stał się absolutnym liderem krajowego box office, ale był pokazywany w 27 krajach i powstało 17 jego wersji językowych. Nie jestem więc gotów poprzeć tezy, że nie będziemy w stanie dalej robić dobrych filmów.
Nikt nie wie, co się stanie. Najważniejsze, by twórca był gotowy na artystyczne inwestowanie w ludzkość
Nad czym Pan teraz pracuje?
Trudno poważnie mówić o planach twórczych, gdy wszystko kręci się wokół wojny. Pomagam na froncie. Większość pieniędzy, które zarobiliśmy na filmie, przeznaczyliśmy na pomoc wojsku i osobom dotkniętym wojną. Mamy bardzo duże zbiórki na wolontariat, nasi artyści przekazali większość rekwizytów z „Dowbusza” – kostiumy, broń, wszystko – na aukcje.
Jeśli chodzi o moją twórczą historię, mam sporo pomysłów, z których część została już spisana w scenariuszach, część ma storyboardy, a część muzykę. Planuję film, który mógłby być zrealizowany w najbliższej przyszłości w Ukrainie. Prawdopodobnie będzie to film koprodukcyjny; prowadzę negocjacje. Na pewno nie będzie to fabuła o dzisiejszej wojnie, rodzaj bezpośredniej ilustracji wydarzeń w Buczy czy coś takiego. Ewentualnie możemy zrobić film o nas dzisiaj. Ale przede wszystkim teraz jestem na wojnie i wszyscy moi bliscy przyjaciele tam są, więc moim najważniejszym planem jest doczekać się ich powrotu.
Z siemdziesięciu osób z ekipy filmu "Dowbusz" służących w wojsku pięć zginęło, a siedem zaginęło bez wieści
Któryś z reżyserów powiedział, że teraz jest dobry czas na rejestrowanie wojny, ale nie na odtwarzanie jej w filmie.
O tym wszystkim można opowiedzieć w filmach, ukrywając się za innym gatunkiem, jak science fiction, komedia romantyczna czy coś innego. Bo dziś w Ukrainie serca ludzi są tak pełne krwi, że trudno im oglądać filmy o teraźniejszości. Chciałbym zrobić film muzyczny. Przygotowuję się więc do tego, co publiczność zechce obejrzeć, na co znajdę środki i w czym koledzy spoza Ukrainy wesprą mnie finansowo.
Kiedy Pan się przygotowuje, inni kręcą komedie romantyczne i melodramaty. Tyle że w takich przypadkach trudno mówić o sztuce, bo to czysta komercja.
Nie chodzi o pracę tych, którzy kręcą filmy dla zarobku i sławy. Proszę mi uwierzyć – ani po sukcesie „Dowbusza”, ani po ceremonii rozdania nagród żaden z właścicieli kanałów telewizyjnych czy producentów filmowych nie powiedział: „Łeś, mam świetny pomysł, zróbmy film, ja znajdę pieniądze”. Mój telefon milczy, bo przed wojną ci ludzie skupiali się na produkcji rosyjskich produktów za rosyjskie pieniądze. Przemysł, który na to pracował, teraz się odbudowuje i szuka możliwości w innych światach. Pozostałości tej plebejskości wciąż istnieją i będą istnieć jeszcze przez jakiś czas, ale ludzi to już nie interesuje.
Kino: dowód na to, że istniejemy
Jak powinno dziś wyglądać prezentowanie ukraińskiej kultury za granicą?
Jedną rzeczą jest podróżowanie grup artystów z przedstawieniami za granicę, by pokazać je Ukraińcom tymczasowo szukającym tam schronienia. Ci ludzie z chęcią będą zapoznawać się z wszelkimi przejawami ojczystej kultury.
Inną sprawą jest europejska publiczność i integracja naszej kultury z tamtym światem. By obcokrajowcy mogli poznać Ukrainę, musimy przenieść naszą sztukę do ich dużych sal. A to oznacza zupełnie inne projekty, inną skalę i koszty. Potrzebujemy poważnych produkcji, które potrafiłyby zaskoczyć.
I musimy współpracować z Europejczykami. Działam teraz w dyplomacji kulturalnej: szukam kontaktów, rozmawiam z producentami z konkretnych krajów. Bo aby projekt odniósł sukces za granicą, musisz zrozumieć, jak będzie tam działał. Nie możesz tego zrobić sam, siedząc w Ukrainie.
Jak rozumiem, przyszłość naszego kina leży w koprodukcji.
Jako przykład mogę podać sukces naszych filmów dokumentalnych na świecie. Gdyby nasi twórcy nie mieli za sobą producentów francuskich, brytyjskich i amerykańskich, nie zdobylibyśmy Oscara za filmy dokumentalne.
Czekają tam na nas, bo mamy coś do powiedzenia i jesteśmy tak od nich różni?
Na początku tego wieku byliśmy przekonani, że wszyscy jesteśmy tacy sami, że w tym supermarkecie narodów twój język, kultura, tożsamość nie są już ważne. Bo ludziom, którzy sprzedają towary, wygodnie jest myśleć, że tacy sami ludzie będą mieć takie same telefony i nosić takie same koszulki. Czy to nie przypomina trochę tego, czego doświadczyliśmy w ZSRR?
Tyle że dziś ludzie w wielu krajach stają się coraz bardziej świadomi swojej tożsamości narodowej. Politycy wyrażający idee narodowe stają się popularni w wielu europejskich krajach. Okazało się bowiem, że nadal ważne jest, by ludzie wiedzieli, czy ich kultura i język ocaleją.
Na planie "Dowbusza"
A dla Ukrainy jeszcze ważniejsze jest zrozumienie, co nas wyróżnia i za czym się opowiadamy.
Dziś pytanie brzmi: Czy ukraińska kultura w ogóle będzie istnieć, czy zostanie przekształcona w coś jasnego i nowego? Czy powiemy światu o sobie coś ciekawego – nie tylko to, że jesteśmy narodem wojowników, którzy będą walczyć o naszą ziemię do końca?
To nie tylko kwestia przejęcia naszych terytoriów i wypalenia z nas tego, co czyni nas Ukraińcami. Te wyzwania stoją teraz przed całym światem, choć może dla innych nie są tak dotkliwe, jak dla nas. Bo my jesteśmy dziś światowym laboratorium przetrwania.
Fakt, że jesteśmy jakimś „laboratorium”, jest przerażający.
Ale to prawda. Niemal codziennie otrzymuję prośby od zagranicznych naukowców, którzy chcieliby przyjechać do Ukrainy, by badać, jak ludzie radzą sobie w zamkniętej, wrogiej przestrzeni, jak przyzwyczajają się do wybuchów i co robią z nimi wstrząsy społeczne. Ci naukowcy nie mogą odnieść się do doświadczeń ludzi chodzących po ulicach, gdy jest alarm i bombardowanie, więc uważają, że powinniśmy byli opuścić nasze domy dawno temu. Ale proszę zapytać mieszkańców Charkowa, jak to wszystko przetrwali, jak po kolejnym koszmarze rano ulica jest sprzątana, muzycy grają koncerty, a nowożeńcy biorą śluby. Nawet mimo tego, że panowie młodzi są mundurach i nazajutrz muszą iść na front, pragnienie zakładania rodzin pozostaje nieśmiertelne.
To nasz sposób na przetrwanie, nasz wewnętrzny opór wobec wroga, który przybył, by odebrać nam nie tylko dom, ale i życie
Tyle że my nie jesteśmy obiektami testowymi, prawda?
Nie. Żyjemy na tym świecie i znajdujemy odpowiedzi na pytania, bo inaczej nie da się przetrwać. A ktoś inny przygląda się temu, próbując zdobyć doświadczenie, by kiedyś też przetrwać. Bo o czym świadczy to, że codziennie wymyślamy nowe technologie wojskowe?
Musimy uratować nasze dzieci i przygotować je na to, że będą budować wielką, nowoczesną, europejską Ukrainę. Musimy teraz kształcić nowych Einsteinów, a naszym głównym zadaniem jest nie pozwolić, by wróg odebrał im życie. Takie jest moje przekonanie, tak staram się żyć: jeśli jesteś odpowiedzialny za edukację, naukę, kulturę, musisz dać to ludziom tu i teraz. Nie masz prawa czekać na koniec wojny, nie masz prawa żyć z dnia na dzień, próbując tylko przetrwać.
Po co siedzieć i na co czekać?
Moi koledzy – aktorzy, artyści, kamerzyści – którzy chwycili za broń i poszli bronić Ukrainy, kupili takim jak ja trochę czasu. Skończyłem „Dowbusza” tylko dlatego, że Serhij Mychalczuk, z którym miałem iść na wojnę, powiedział: „Musisz to skończyć teraz, bo nie mamy nic poza tym filmem. Może odniesie sukces i będzie historią naszego ruchu oporu”. I tak się stało, Serhij miał rację. Film wszedł na ekrany w czasie wojny, podczas premiery latały rakiety, a po alarmie ludzie wrócili do kina, by dokończyć oglądanie.
Dziś widzowie oglądają „Dowbusza”, by powiedzieć sobie: „Żyjemy”. A ludzie za granicą pytają: „Jak zrobiliście taki film w czasie wojny?”. To dla nas dowód, że istniejemy
Kadr z filmu „Przewodnik”
Nie potrzebujemy już mesjasza
W „Dowbuszu” zgłębia Pan ideę, dlaczego ludzie stają się bohaterami. Okazało się, że bohaterowie są wszędzie wokół.
I tak jest zawsze. Bohaterowie żyją wśród nas. Po prostu czasami przychodzą chwile, które ich urzeczywistniają. Ludzie potrzebują bohatera, który da im nadzieję. Wszyscy wierzyliśmy w „Ducha Kijowa”, w pilota, którego nie mógł zabić żaden rosyjski pocisk. I wszyscy byli szczęśliwi, że on chroni niebo nad nami. Znam osobę, która wymyśliła ten mit. Ale tu nie chodzi o pomysł, lecz o to, że ludzie wierzyli w istnienie bohatera, ponieważ zabrał od nich strach i dał nadzieję na przetrwanie.
Powiedział Pan kiedyś, że Huculi czekali na Dowbusza, bo potrzebowali mesjasza. Czy teraz Ukraińcy też potrzebują mesjasza?
Myślę, że już przeżyliśmy ten czas.
Dziś oczekiwanie, że ktoś przyjdzie i da ci szczęście i wolność, byłoby już dziwne. Musisz bronić tego, co kochasz, bo to nie jest zadanie mesjasza. To twoje zadanie
Teraz dla nas Szewczenko to nie „Kateryna”, ale „Kaukaz” [poematy Tarasa Szewczenki – red.]: „Nie czekaj na wolność, na którą liczysz – ona zasnęła: car Mikołaj ją uśpił”. Tylko ty sam. W „Dowbuszu” mówię o tym, dlaczego to stało się to tak ważne.
Wydaje się, że kiedy ktoś dokonuje bohaterskiego czynu, nie myśli o tym.
Nikt o tym nie myśli. Na wojnie nie ma czegoś takiego, jak pragnienie dokonania bohaterskiego czynu. Bo ci, którzy mają takie pragnienie, umierają pierwsi. Na froncie po pierwszym strzale w twoim kierunku cały heroizm kończy się natychmiast – nie ma żadnego romantyzmu. Z czasem zaczynasz rozumieć, dlaczego to, co robisz, nazywasz pracą. Pracą, która jest zaskakująco codzienna dzięki twojemu charakterowi, twojej sile oporu i przetrwania oraz motywacji.
W takich warunkach słowo „ojczyzna” dla człowieka kurczy się do rozmiarów małej historii – do rodziny: jeśli zawiedziesz tutaj, oni tam umrą. I tak krok po kroku człowiek staje się bohaterem
Wracając do Dowbusza: on miał brata Iwana, który chciał zostać bohaterem. Ale kiedy sprawa stanęła na ostrzu noża, uciekł. Ołeksa Dowbusz nie chciał być bohaterem, ale musiał się nim stać, bo czuł się odpowiedzialny za innych. Chciał zwykłego ludzkiego szczęścia i tego, by nikt mu tego szczęścia nie odebrał. Dlatego musiał zostać bohaterem.
Pokazywaliście „Dowbusza” na froncie i w szpitalach. Jak to jest technicznie możliwe?
Zabieramy ze sobą projektor, aparaturę dźwiękową i ekran (dość duży), a potem to wszystko rozstawiamy. W ciągu kilku godzin możemy zorganizować kino nawet w szczerym polu. Tam, gdzie na linii frontu jest trudno, robimy coś mniejszego. Dla żołnierzy ważna jest nie tylko projekcja – mogą przecież obejrzeć film na swoich telefonach. Liczy się komunikacja na żywo, opowieść o tym, jak powstał film.
Żołnierze na projekcji "Dowbusza"
Podobnie jest, gdy Sławik Wakarczuk lub Iwan Leno [ukraińscy muzycy – red.] odwiedzają żołnierzy. Wychodzą z jedną gitarą, a może ktoś wystuka rytm w pudełku po muszlach. To wszystko, czego potrzebują, bo nie liczy się show, tylko to, że ktoś zwrócił na tych żołnierzy uwagę. Przychodzi do ciebie osoba z telewizji i rozmawia z tobą, jak równy z równym. Chłopaki widzą, że ich czyny, które są dla nich tylko pracą, nie są bez znaczenia, że są naprawdę potrzebne. Nie lubię mówić o froncie kulturowym czy jakimkolwiek innym froncie, ekonomicznym czy dyplomatycznym.
Mamy teraz tylko jeden front. My jesteśmy tyłami, czyli tymi, którzy naszym bohaterom walczącym na froncie dają poczucie, że za nimi są ci, których warto chronić
Film kosztuje tyle co tuzin czołgów
Jak bardzo zmienili się nasi żołnierze na froncie przez te trzy lata wojny?
Bardzo. Na początku było wielu ochotników, duże grupy. Teraz oni są ranni, wielu już nie żyje, a wielu innych utraciło motywację. Dziś w centrach szkoleniowych jest wiele osób, które nie są zbyt chętne do pójścia na front. Trudno nawiązać z nimi kontakt.
Ostatnio pokazałem film żołnierzom, którzy właśnie wrócili z rosyjskiej niewoli. To całkowicie odrębna publiczność. Przez długi czas byli poza naszą przestrzenią informacyjną, było im bardzo ciężko.
Mój niedawny pokaz dla rannych w szpitalu to zupełnie inna historia. Przywieziono ich na wózkach inwalidzkich – bez rąk, bez nóg, niewidomych. Ale chcieli mnie posłuchać, poznać mnie. Poprosiłem tych, którzy widzieli film, by podnieśli ręce, a wtedy jeden z nich rzucił wesoło: „Nie mogę podnieść ręki, bo nie mam ręki”. Wszyscy się roześmiali. A potem przyprowadzili żołnierza bez oczu, a on powiedział: „Widziałem twój film, bo przyjechałeś do nas półtora roku temu”. Wtedy przypomniałem sobie, że wyświetlałem „Dowbusza” w centrum szkoleniowym, a następnego dnia poszedłem na front.
Tamten żołnierz stracił kończyny i oczy już w pierwszej bitwie.
Świadomość, że Pana film jest jedną z ostatnich rzeczy, które widział i zapamiętał, to wielka odpowiedzialność.
Odpowiedzialność artysty w takiej sytuacji to nie puste słowo. Po prostu się rozklejam, bo rozumiem, że wszystko, co robię, nie może być tworzone dla własnej sławy czy pieniędzy. Nie powinieneś marnować pieniędzy, które można by wydać na wojsko.
Film kosztuje tyle co tuzin czołgów, więc jeśli twoja praca jest bez znaczenia, lepiej pomóc wojsku
Reżyser Ołeś Sanin i operator Serhij Michalczuk (w szarej kurtce) podczas pracy
Jak Pana rodzina przetrwała lata wojny?
Mam czworo dzieci: dwoje jest w domu, najmłodsze kończy szkołę podstawową, a syn jest w dziesiątej klasie. Moje dwie starsze córki pracują. Najstarsza wyjechała z mężem na leczenie do Stanów Zjednoczonych i być może zostanie tam przez jakiś czas, lecz będzie pracować dla Ukrainy. Niestety mój pierwszy zięć [Christopher Campbell, weteran armii amerykańskiej, żołnierz Legii Cudzoziemskiej – red.], który przyjechał bronić Ukrainy w 2022 roku, zginął. Zgodnie z jego wolą pochowaliśmy go tutaj. Miał zaledwie 27 lat.
Oprócz tego, że był zawodowym żołnierzem, był biologiem i po zakończeniu służby wojskowej chciał zajmować się genetyką. Był jednym z tych obcokrajowców, którzy otwarcie mówili, że losy świata rozstrzygają się w Ukrainie.
Kobziarz śpiewa o zmarłych, byśmy o nich nie zapomnieli
Jest Pan wybitnym przedstawicielem sztuki gry na kobzie i lirze. 5 grudnia 2024 r. UNESCO uznało ukraińskie kobziarstwo za niematerialne dziedzictwo ludzkości. Jak to wpływa na tradycję kobziarską?
Na początku kobziarze uważali, że ta decyzja nie da nam nic szczególnego. Ale dlaczego nie wykorzystać UNESCO jako globalnej platformy do opowiedzenia światu o Ukrainie, o jej walce o własną tożsamość i kulturę, której częścią jest kobziarstwo? To tradycja, która przetrwała wszystkie kataklizmy.
Kobziarstwo to nie tylko śpiewanie pieśni przy akompaniamencie instrumentu muzycznego. To historia przetrwania
To także zachowanie epickiej tradycji narodowej, ponieważ istnieją utwory, które mają ponad 500 lat, a korzenie tej tradycji sięgają tysięcy lat wstecz.
Zdjęcie: Dmytro Sanin
Możemy mówić o związkach tradycji kobziarskiej z bojanami [poeci i pieśniarze Rusi Kijowskiej – red.] oraz o tym, że naród, który w ciągu całej swojej historii był pozbawiany języka i kultury przez wrogów, a jego literatura i pieśni były zakazane, znalazł sposób na zachowanie swojej tożsamości w bardzo specyficznej formie: cały materiał trafił w ręce muzyków, którzy w większości byli niewidomi. Wędrowali po kraju, żebrali o jałmużnę w pobliżu kościołów, a w swoich utworach opowiadali o chwale, wolności i historii Ukrainy.
W XVIII wieku większość kobziarzy stanowili Kozacy z utraconej Siczy. Tradycje kobziarskie stały się kontynuacją ich walki o własną tożsamość – i udawało im się to przez 300 lat. Nawet w latach trzydziestych XX wieku, gdy doszło do systematycznej eksterminacji kobziarzy, o czym opowiada mój film „Przewodnik”, pozostało jeszcze kilku lirników, którzy ocalili dziedzictwo. Ich następcy opracowali własną tajną sztukę zachowywania i przekazywania informacji. Dzięki temu kobziarstwo przetrwało i żyje do dziś.
A UNESCO wspiera tę tradycję i rozpowszechnia wiedzę o kobziarstwie. Czy to korzyść?
Świat się nami interesował, jeszcze zanim UNESCO nas uznało. Przed wojną do Ukrainy przyjeżdżali rekonstruktorzy muzyki dawnej z krajów, gdzie tradycja się nie zachowała – z Niemiec, Norwegii, Islandii. Oni mają epicką tradycję, ale martwą, bo nie ma jej nosicieli. Byli zainteresowani naszymi technologiami tworzenia instrumentów i technikami gry.
Ołeś Sanin: - Gdy chcemy zrobić instrument, szukamy drzew, które zimą podgryzł bóbr. Zdjęcie: Dmytro Sanin
W naszej armii jest wielu braci z kobziarskiego cechu.
Tak, bracia są na wojnie. Okazało się, że są teraz bardzo potrzebni w wojsku. Dzisiaj na froncie dumki o śmierci Kozaka są bardzo aktualne. Bo zdarza się, że modlitwa kapelana przy pochówku poległego na wojnie nie wystarcza.
Bo kiedy w pobliżu pojawia się kobziarz i śpiewa, że czyn zmarłego nie jest daremny, że 300 lat temu wydarzyło się to samo, a pamięć o tamtych bohaterach wciąż żyje, to ten, który teraz broni ojczystej ziemi, zdaje sobie sprawę, że też nie zostanie zapomniany. Bo kobziarze opowiedzą o nim całemu światu
Nawiasem mówiąc, to taki przypis do tematu znaczenia artysty w czasach wojny.
Co stało się z kobziarskimi manufakturami podczas wojny? Słyszałam, że warsztat w obwodzie kijowskim został zniszczony przez rakiety, a mistrzowie z Charkowa przenieśli się do innych miast.
Obecnie mamy trzy warsztaty kobziarstwa: w Kijowie, Charkowie i Lwowie. Rzeczywiście, część kobziarzy przeniosła się z Charkowa do Lwowa, a część do Połtawy. Wielu młodych ludzi poszło służyć. Niektórzy zostali zabici lub ranni, są też tacy, którzy stracili kończyny. Nie trzeba dodawać, że staramy się kontynuować wytwarzanie instrumentów i grać na nich, mimo okoliczności. Teraz w Ukrainie jest może z pięćdziesięciu braci. Tylko niewielka część z nich to mistrzowie, reszta to czeladnicy. Mamy nowych członków, którzy stracili zdrowie, np. wzrok, na froncie. To bardzo młodzi ludzie, którzy nie chcą rezygnować z walki. Tyle że teraz ich bronią jest instrument.
Joanna Mosiej: Powiedziała Pani, że największym Pani marzeniem jest, żeby świat się obudził i żebyśmy mieli przyszłość. Czy naprawdę jesteśmy już w momencie, w jakim była Republika Weimarska w swoim schyłkowym okresie? Nie ma dla nas nadziei i odwrotu? Historia musi się powtórzyć?
Agnieszka Holland: Boję się, że trudno będzie zawrócić z tej drogi, jeżeli nie ma prawdziwej woli. Oczywiście nadzieja umiera ostatnia, ale to musi być nadzieja zbiorowa, a nie tylko jednostek. A w tym momencie, wśród tych, którzy decydują o naszych losach, nie ma pomysłów, nie ma woli. I nie ma odwagi.
Obecnie wszystkie rządy centrowo liberalno-prawicowe idą zdecydowanie w stronę reaktywności wobec czegoś, co wydaje im się nieuchronne, czyli fali brunatnego populizmu. A kiedy tej fali nie przeciwstawia się nic innego, tylko jeszcze więcej populizmu, to nie można wygrać rozgrywki o losy świata. Przynajmniej nie w najbliższym dziesięcioleciu. A równocześnie nie widzę takiej pracowitości, determinacji, nie widzę charyzmy, która mogłaby ludzi przekonać, że warto się o pewne wartości bić. I to w każdym wymiarze. I w takim, w jakim biją się Ukraińcy i w takim, jakim jest rezygnacja z pewnego komfortu, po to, żeby zapewnić lepszą przyszłość, żeby poszerzyć prawa innych.
Jednocześnie coraz więcej ludzi do tej pory zaangażowanych, z powodu zmęczenia, rozczarowania i utraty nadziei, udaje się na wewnętrzną emigrację.
Tak, odpływają do takiego niebytu i pasywności, dlatego kryzys nadziei wydaje mi się najgłębszym i najbardziej niebezpiecznym kryzysem. I on wyraża się w wielu sprawach, jak chociażby w takiej niechęci do prokreacji, która jest w krajach zamożniejszych i która wynika właśnie z braku nadziei, z braku wiary w to, że przyszłość ma sens. Że jest na tyle dobra, że warto projektować siebie w tę przyszłość. I takie ogromne rozczarowanie, poczucie bezsensu, chęć odcięcia się od polityki młodych ludzi czy ludzi wrażliwych, ideowych, jest zjawiskiem śmiertelnie niebezpiecznym dla jakiejkolwiek próby utrzymania demokracji.
Także jesteśmy w takim smutnym czasie. Zresztą to co się dzieje w Polsce jest jakimś odbiciem tego, co się dzieje w skali światowej. To co wyprawia Donald Trump, jak szybko rosną różne autorytaryzmu i to takie dystopijne. Można na to zareagować jako na fatalizm, poddać się temu i próbować iść z falą, co robi większość klasy politycznej.
To podejście takiego specyficznego, narcystycznego egoizmu, które świetnie wyczuwają politycy pokroju Donalda Trumpa. Oni na tym budują. Dają nadzieję tym, którzy są na tyle bezkrytyczni, że przyjmą każdą błyskotkę za złoto i bardzo łatwo jest ich uwieść. Nie są wyposażeni w narzędzia jakiegoś elementarnego krytycyzmu, żeby się przeciwstawić nowoczesnym środkom komunikacji.
A w czasach rewolucji internetowej, sztucznej inteligencji, social mediów z ich algorytmami, manipulacja opinią publiczną jest banalnie łatwa i piekielnie skuteczna
Więc te potwory mają po swojej stronie jakieś zupełnie niebywałe narzędzia. To jest wielka wina całego systemu edukacji, również mediów, które poddały się presji klikalności tak bardzo, że w gruncie rzeczy przestały być autorytetem dla kogokolwiek.
Reżyserka Agnieszka Holland podczas performancu Joanny Rajkowskiej w Ogrodzie Saskim, dotyczącego granicy polsko-białoruskiej, Warszawa, 14 maja, 2023 roku. Zdjęcie: Maciek Jaźwiecki / Agencja Wyborcza.p
Mam wrażenie,że tragizm Ukrainy polega też na tym, że walczy o przyłączenie do świata, którego już nie ma - do świata demokracji liberalnej, praw człowieka, państwa prawa. Do świata, który się topi jak jakiś cenny kruszec.
Trochę tak właśnie jest. Ostatnie posunięcia Donalda Trumpa, czyli zamrożenie środków z USAD, godzą bezpośrednio w ich byt. Odbierają nadzieje nie tylko na lepszą przyszłość, ale i teraźniejszość. Z tych środków finansowana była praca wielu organizacji pozarządowych oraz konkretna pomoc humanitarna. Trudno będzie zastąpić te środki. Musimy zatem na nowo odbudować na jakichś innych zasadach niezależne organizacje pozarządowe i niezależne media. To będzie ogromny wysiłek. Bo pieniądze są w większości po tamtej stronie, gdzie wszyscy milionerzy i big techy. Trump i jego zastępcy, jak jacyś uczniowie czarnoksiężnika, mogą imponować skutecznością wynikającą z całkowitego braku zahamowań. Do tej pory byliśmy przyzwyczajeni, że są pewne reguły i granice, których nie można przekraczać.
My jesteśmy zdecydowanie w defensywie.
Jak to się skończy?
Myślę, że mniej więcej wiadomo. Skończy się to jakąś apokaliptyczną katastrofą, po której, mam nadzieję, znowu wrócimy do domu. Jeżeli przetrwamy, to wrócimy dojakiegoś sensu, ale jak na razie nie wygląda to dobrze.
To jak dawać nadzieję? Mogę wyrażać tylko swój podziw, bo szczerze mówiąc, dawanie nadziei w sytuacji, kiedy nie wiem skąd ją wziąć, byłoby no takie nieodpowiedzialne.
Jest Pani sumieniem polskiego kina, a kto byłby dla Pani bohaterem dzisiejszych czasów, takim Obywatelem Jonesem?
Obywatel Jones, odważny sygnalista jest zawsze moim bohaterem. Bohaterem są też aktywiści, ci, którzy idą pod prąd, którzy zawsze kierują się najbardziej podstawowymi wartościami. Oni są dla mnie bohaterami naszych czasów. Jest im ciężko, bo to wielka mniejszość. Tak jak była wielka mniejszość demokratycznej opozycji w krajach komunistycznych, czy jak była ogromna mniejszość pierwszych chrześcijan.
No ale wierzę, że ten świat się jednak odbudowuje za każdym razem i za każdym takim zawirowaniem te wolności się poszerzają. Więc mam nadzieję, że teraz też tak nastąpi
W Pani filmie „Europa, Europa”, jest taka surrealistyczna scena, w której Hitler w tańczy w objęciach ze Stalinem. Myślę, że dzisiaj można by pokazać podobną scenę Putina tańczącego z ….
No tak, myślę, że można by zrobić taki krąg, dość duży, tańczących oszalałych autorytarnych narcyzów, którzy nie oglądają się na żadne wartości, poza swoim doraźnym wielkim zwycięstwem.
„Europa, Europa’, która była w pewnym sensie ostrzeżeniem, aktualizuje się, jak wszystkie filmy czy opowieści, w takich momentach, które mówią o tym, co dzieje się z człowiekiem, który jest postawiony wobec najprostszego wyboru, żeby siebie ratować.
I wszystko inne przestaje się liczyć.
Kręciliśmy go w 1989 roku, a do kin wszedł na przełomie 1990 i 91 roku. To był czas wielkiej nadziei, wielkich zmian w naszej części Europy. Często pytano mnie, skąd ten podwójny tytuł. Ja odpowiadałam, że dla mnie ciekawa jest podwójność Europy, swoista dychotomia, która się odbija w losach chłopaka – bohatera filmu.
Europa z jednej strony jest kolebką największych wartości, demokracji, praw człowieka, równości, braterstwa, solidarności, wspaniałej kultury. A z drugiej strony - kolebką największych zbrodni przeciw ludzkości i największego okrucieństwa
To jest właśnie ta podwójność. I teraz ponownie zaczyna przechylać się na tę ciemną stronę. Wchodzimy w mrok i na razie nie widać jeszcze światełka w tunelu. No, ale to nie znaczy, że nie mamy iść w stronę tego światełka.
Trzeba budować koalicję przeciwko temu, co się dzieje. Trzeba wlać ducha otuchy w opornych. Ludzi dobrej woli ciągle jest dużo i na tym ich oporze musimy budować przyszłość.
Reżyserka Agnieszka Holland na planie filmu “Europa Europa”, Łomianki, 10 czerwca, 1989 rok. Zdjęcie: Sławomir Sierzputowski /Agencja Wyborcza.pl
Wreszcie chociaż trochę otuchy.
A moim ukraińskim znajomym, przyjaciółkom i przyjaciołom chciałam powiedzieć, że światło się pojawi. Chwilowo widzimy wokół ciemność i wydaje się nam, że nie ma w ogóle światła. Ale to światło jest. Ono jest w nas. My jesteśmy nosicielami tego światła i ci, którzy walczą w Ukrainie, są bardziej niż ktokolwiek inny jego nosicielami. Jest wokół dużo sił, które chcą to światło zgasić. No musimy je chronić. Jedyne, co mogę wyrazić, to podziw dla ich siły i solidarność.
Bardzo dziękuję. Pięknie to Pani powiedziała. My sobie ostatnio powtarzamy, że nadzieja jest w nas. Bo gdy się wydaje, że nie ma skąd jej brać, to musimy znaleźć ją w sobie.
Dokładnie, ma Pani rację. Właśnie to chciałam powiedzieć, że światło, czyli nadzieja jest w nas.
<frame>Więcej wiedzy, mniej strachu - to hasło naszego nowego cyklu. Bo bezpieczeństwo to fakty, sprawdzone informacje, rzetelne argumenty. Im więcej będziemy wiedzieć, tym lepiej przygotujemy się na przyszłość.<frame>
Świadomość tego, czym jest bezpieczeństwo narodowe i z czego się składa, nie jest dziś przywilejem, ale koniecznością. Jeszcze ważniejsze jest jednak zrozumienie, że na wiele kluczowych obszarów bezpieczeństwa możemy wpływać sami – jako obywatele, mieszkańcy, a także migranci przebywający w Polsce. Bezpieczeństwo to nie tylko domena państwa, polityków i strategów. To nasza wspólna sprawa – codzienna praktyka oparta na wiedzy, współpracy i odpowiedzialności.
Główne obszary bezpieczeństwa narodowego to: bezpieczeństwo wojskowe, bezpieczeństwo sojusznicze, bezpieczeństwo energetyczne, bezpieczeństwo informacyjne, bezpieczeństwo gospodarcze, bezpieczeństwo społeczne, bezpieczeństwo ekologiczne.
Na niektóre z tych obszarów wpływają decyzje podejmowane na szczeblu państwowym lub międzynarodowym. Ale są też takie, na które możemy wpływać my – tu i teraz. I musimy to robić razem niezależnie od pochodzenia, języka czy historii. Bo tylko wtedy zbudujemy społeczeństwo naprawdę odporne na kryzysy. Jedną z takich kluczowych dziedzin jest dziś bezpieczeństwo informacyjne, które staje się pierwszą linią obrony we współczesnym świecie.
W XXI wieku wojna nie zawsze zaczyna się od wybuchów bomb. Czasami zaczyna się od posta na Facebooku, zmanipulowanego filmu na TikToku lub wyrwanej z kontekstu wypowiedzi, którą ktoś wrzuca do informacyjnego młyna
Zanim spadnie pierwsza rakieta, pojawiają się fake newsy, plotki i rosnące poczucie, że „coś jest nie tak”. W erze cyfrowej wiedza staje się naszym pierwszym schronieniem, a odporność informacyjna – nową formą obrony cywilnej.
Dezinformacja nie zna granic, a jej cel jest jeden: podzielić społeczeństwo, zasiać nieufność i podważyć zaufanie do państwa. Ukraina zbyt dobrze zna ten scenariusz. Rosyjską agresję poprzedziła zakrojona na szeroką skalę kampania dezinformacyjna, w której krok po kroku podważano podstawy jedności społecznej. Niestety te same metody próbuje się dziś stosować w Polsce.
Zdjęcie: Shutterstock
Czy Ukraińcy zamieniają się z bohaterów w kozły ofiarne? Fałszywe narracje uderzają w najsłabszych, a czasem w tych, którzy są po prostu „nowi” i bardziej widoczni. Od miesięcy słyszymy, że Ukraińcy „nie pracują”, „żyją za 800+”, „jeżdżą lepszymi samochodami niż Polacy” i „psują rynek pracy”.
Brzmi znajomo? Tak działa dezinformacja – prosto, emocjonalnie, bez faktów. A prawda? Prawda jest zupełnie inna.
78% Ukraińców w Polsce albo pracuje, albo aktywnie szuka pracy. To wyższy wskaźnik udziału w sile roboczej niż wśród wielu grup obywateli polskich. Pracują dużo – w logistyce, budownictwie, gastronomii, opiece. Wszędzie tam, gdzie Polacy często nie chcą już pracować. Co więcej, ich obecność pomaga utrzymać tempo wzrostu gospodarczego, które, gdyby ich nie było, uległoby spowolnieniu. Mówiąc wprost, Polska potrzebuje Ukraińców tak samo, jak Ukraińcy potrzebują bezpiecznego miejsca do życia.
Pieniądze? Tak, płyną, ale w jedną stronę – do budżetu. Według raportu BGK „Wpływ migrantów z Ukrainy na polską gospodarkę”, opublikowanego w marcu 2025 r., na każdą złotówkę wypłaconą Ukraińcom w ramach zasiłku 800+ do budżetu w postaci podatków i składek wraca 5,4 złotego. Nie, to nie oznacza, że Ukraińcy „oddają pięć razy więcej”. To oznacza, że oni oddają więcej, niż dostają. I to są twarde liczby, a nie opinie z Internetu.
A te luksusowe samochody? Tak, niektórzy Ukraińcy przyjeżdżali do Polski drogimi samochodami. Bo w Ukrainie, tak jak w Polsce, są ludzie, którzy takie samochody mają.
Warto zadać sobie pytanie: „Gdybyś miał 15 minut na to, by uciec z Kijowa lub Charkowa pod ostrzałem, to co byś wybrał: autobus czy własny samochód?” To nie jest luksus. To ratunek. Samochód to często jedyna rzecz, którą możesz zabrać ze swojego zbombardowanego domu
800+ dla Ukraińców? Polityczna straszak. W kampanii wyborczej ten temat powrócił jak bumerang – wraz z twierdzeniem, że „jeśli zabierzemy Ukraińcom przywileje, to Polakom zostanie więcej”. Problem polega na tym, że to nie tylko populizm, ale także mydlenie oczu. Po pierwsze, nie jest jasne, czy wtedy cokolwiek się zmieni. Po drugie, nawet jeśli się zmieni, to ta zmiana dotknie niewielkiej części społeczeństwa. Bo przeważająca większość ukraińskich rodzin radzi sobie samodzielnie i nie potrzebuje 800+.
A co z relacjami społecznymi? Obserwujemy ochłodzenie nastrojów. Według badania przeprowadzonego w listopadzie 2024 roku przez firmę Info Saliens oraz raportu opublikowanego przez Centrum Mieroszewskiego jednym z najbardziej zauważalnych zjawisk jest „znaczny spadek pozytywnych opinii o Polsce i Polakach. W 2022 roku 83% Ukraińców miało dobre zdanie o Polakach, podczas gdy w listopadzie 2024 roku odsetek ten spadł do 41%. Jednocześnie wzrosła liczba osób, które odnoszą się do nich neutralnie, co świadczy o coraz bardziej pragmatycznym charakterze tych stosunków”.
Są ku temu powody. To dezinformacja, wyczerpanie i brak jasnych narracji rządu. Tyle że nie mówimy o konflikcie – mówimy o nieporozumieniu, które można naprawić. Ale tylko poprzez dialog i fakty.
W przestrzeni publicznej nie można również pominąć tematu Wołynia – tragicznego i bolesnego rozdziału wspólnej historii, który do dziś budzi silne emocje. To właśnie ta rana jest najczęściej wykorzystywana jako narzędzie podziału. Pojawiają się głosy, że Ukraińcy „nie chcą oddać ciał”, że nie ma woli współpracy, że pamięć o zbrodni jest świadomie tłumiona.
Ale trzeba jasno powiedzieć: Wołyń to tragedia dla obu narodów. To dramatyczna karta historii, która zasługuje na prawdę, pamięć i godność, a nie na instrumentalizację i wykorzystywanie jej do podsycania wrogości
Upamiętnienie ofiar i szacunek dla historycznej prawdy są ważne. Jednak równie ważne jest to, by historia nie stała się bronią w rękach politycznych narratorów. Bo nie możemy cofnąć czasu. Możemy jedynie zdecydować, co zrobimy z tą pamięcią – i czy pozwolimy jej dzielić nas w czasie, w którym najbardziej potrzebujemy jedności.
Dzisiaj stoimy przed nowymi wyzwaniami: wojną, kryzysami, dezinformacją, podważaniem podstaw bezpieczeństwa. W takich czasach historia powinna być drogowskazem, a nie przeszkodą. Musimy patrzeć w przyszłość razem. Polacy i Ukraińcy.
Dezinformacja jest bronią masowego rażenia. Trzeba powiedzieć wprost: Polska nie będzie bezpieczna, jeśli nie zbuduje systemu oporu wobec manipulacji informacyjnych. Edukacja medialna, umiejętność krytycznego myślenia, rozpoznawania fałszywych źródeł i świadomego korzystania z mediów – wszystko to powinno być tak samo ważne jak wiedza o lokalizacji najbliższego schronu przeciwbombowego. Wystarczy jedna umiejętnie podana fałszywa wiadomość, by wywołać panikę, wzbudzić oburzenie lub zablokować system.
Poznań, 24.08.2024. Marsz z okazji Dnia Niepodleglosci Ukrainy. Zdjęcie: Fot. Lukasz Gdak/East News
I tu Ukraińcy mogą odegrać ogromną rolę. Bo mają doświadczenie w walce z dezinformacją, znają narzędzia, wiedzą, jak reagować. W Ukrainie lokalni liderzy – nauczyciele, bibliotekarze, obrona terytorialna, organizacje społeczne – stali się informacyjnymi „latarnikami”, budując sieci zaufania. W Polsce również możemy tworzyć takich liderów i ich wspierać. A to bardzo pilna sprawa.
Dzisiejsze bezpieczeństwo narodowe to coś więcej niż tylko schrony i przepisy. To relacje międzyludzkie, zaufanie społeczne i higiena informacyjna. Wszystko zaczyna się od świadomości.
Jeśli chcemy być gotowi na kryzysy, musimy mówić o faktach, a nie o mitach. O ludziach, a nie o stereotypach. O współpracy, a nie o podziałach
Jedyny front to bezpieczne społeczeństwo. Ukraińcy nie są „gośćmi” – są częścią naszego społeczeństwa. Jeśli razem z nimi zbudujemy system obrony cywilnej, razem będziemy w stanie chronić się przed atakami nie z nieba, lecz z internetu.
Kto sieje strach, ten zbiera kliki. Kto krzewi wiedzę, buduje schronienie. Wojna informacyjna trwa. Albo nauczymy się ją prowadzić, albo przegramy jeszcze zanim padnie pierwszy strzał.
<frame>Przed wojną Kateryna Prymak pracowała w centrum sztuki współczesnej. W 2014 roku dołączyła do Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego. Przez 11 miesięcy była sanitariuszką w zespole ewakuacyjnym „Szpitalników” [Batalion Medyczny „Szpitalnicy” to ukraiński ochotniczy batalion, który od 2014 r. udziela pierwszej pomocy i ewakuuje rannych ukraińskich żołnierzy ze strefy działań wojennych – red.]. Pierwszego dnia inwazji Kateryna i jej przyjaciółka zorganizowały w Kijowie kwaterę główną wolontariuszy, by zapewnić pomoc medyczną, humanitarną i wojskową. Organizatorem przedsięwzięcia był ruch VETERANKA, społeczność ukraińskich weteranek wojennych z doświadczeniem wojskowym. Dziś zrzesza on około 2000 weteranek, żołnierek i wolontariuszek z Ukrainy. <frame>
Potrzeby przeciętnego mężczyzny
– Do 2016 roku kobiety nie mogły zajmować stanowisk bojowych w ukraińskiej armii – mówi Kateryna. – Oznacza to, że kiedy dziewczęta z „dobrobatów” [batalionów ochotniczych – red.], które już dowodziły jednostkami, w 2015 r. zaczęły wstępować do sił zbrojnych, mogły być oficjalnie zatrudniane tylko jako kucharki albo sanitariuszki.
Kobiety rekrutowano na przykład jako szwaczki, a nie szturmowców, operatorki łaźni – a nie artylerzystki. Zaczęłyśmy więc lobbować w Radzie Najwyższej Ukrainy na rzecz zmian. Zainicjowałyśmy przeprowadzanie badania, by mieć dowód, że to konieczne. Kobiety z Akademii Kijowsko-Mohylańskiej nakręciły film pt. „Niewidzialny batalion”, którego stworzenie wsparły finansowo inne kobiety. Dzięki temu udało się nam doprowadzić do tego, że Ministerstwo Obrony najpierw wydało specjalny dekret zapewniający równe szanse kobietom i mężczyznom w służbie wojskowej, a w 2018 r. zmieniono prawo.
Udało nam się otworzyć 63 stanowiska bojowe dla kobiet, które wcześniej były poza ich zasięgiem
Na początku brałam udział w wojnie jako sanitariuszka, a po 2014 r. jako weteranka. Dołączyłam do innych weteranek i założyłyśmy Kobiecy Ruch Weteranek.
Sanitariuszki na pierwszej linii frontu
Naturalnym pragnieniem jest chronić swój dom. Wszyscy chcemy być bezpieczni. To świadoma decyzja, by bronić swego domu, dołączając do armii. Tyle że kobiety wciąż są za to potępiane. Z jakiegoś powodu niektórzy wciąż nie rozumieją, że kobieta może jednocześnie pełnić rolę matki i żołnierki. A my staramy się tylko zapewnić bezpieczeństwo naszym dzieciom. Walczymy, by one nie musiały tego robić.
W 2015 roku byłyśmy zaangażowane w kampanię „Niewidzialny batalion”, przeciw zakazowi zajmowania przez kobiety stanowisk bojowych.
<frame>„Niewidzialny batalion” to obywatelski projekt mający chronić ukraińskie kobiety w służbie, ich prawa w ukraińskiej armii, a także służący rehabilitacji weteranek wojny rosyjsko-ukraińskiej i walce z przemocą seksualną w ukraińskiej armii. Został stworzony przez Marię Berlińską, żołnierkę. <frame>
Jak się jednak okazało, to był dopiero początek – nie rozwiązanie problemu, a jedynie uchylenie drzwi. Wiele rzeczy wymagało naprawy, bo w sferze wojskowej w Ukrainie wszystko jest dostosowane do mężczyzn i ich potrzeb. A dokładniej: do potrzeb przeciętnego mężczyzny.
Tyle że mężczyźni też mają różne potrzeby. Są mężczyźni niepełnosprawni, wielodzietni, samotni ojcowie itp., a każdy zmaga się z innymi barierami utrudniającymi normalne życie po służbie. Doświadczenie pokazuje, że nie ma wyłącznie kobiecych problemów. Istnieją fundamentalne problemy z poszanowaniem praw i szacunkiem wobec danej osoby.
Miałyśmy już zespół, który był gotowy do poważniejszej pracy w tym zakresie – zwłaszcza że coraz więcej weteranek zaczęło wracać z wojny.
Pokazówki nie rozwiązują problemów
Ksenia Minczuk: – Jakie są główne cele ruchu kobiet – weteranek?
Kateryna Pryjmak: – Od samego początku aż do teraz naszym celem było umożliwienie kobietom pełnego wykorzystania ich potencjału w trakcie i po zakończeniu służby. Nasza organizacja jest przede wszystkim narzędziem. Platformą, która opowiada o fajnych kobietach i ich fajnych inicjatywach. To społeczność, w której dziewczyny wspierają się nawzajem, zespół rzeczniczek, który dba o prawa kobiet w sektorze bezpieczeństwa i obrony. Nasza organizacja koncentruje się na zwiększeniu zdolności obronnych Ukrainy, profesjonalizacji armii i umożliwieniu kobietom spełniania się w niej.
Kateryna Prymak („Zoja”) w męskim mundurze wojskowym i Julia Sidorowa („Kuba”)
Dzięki Tobie otwarto dla kobiet 63 nowe stanowiska bojowe. A jakie są dla nich nadal niedostępne?
Obecnie w armii nie ma zamkniętych stanowisk dla kobiet, istnieją jednak pewne ograniczenia. Na przykład kobiety nie są rekrutowane na stanowiska bojowe w wywiadzie obronnym. A tak nie powinno być.
Jak wiadomo, w armii jest poważny niedobór ludzi. Zarazem kobieta może przyjść do TCK [Terytorialne Centrum Rekrutacji i Pomocy Socjalnej, wojskowy organ administracji Ukrainy, który prowadzi ewidencję wojskową i mobilizuje poborowych – red.] i spotkać się z odmową lub niewłaściwym traktowaniem.
Ludzie, którzy chcą wstąpić do armii, nie powinni być traktowani ze względu na płeć, ale z uwzględnieniem ich wyszkolenia i motywacji
Kobieta musi włożyć więcej wysiłku w zdobycie stanowiska bojowego – to fakt. A potem stale udowadniać, że nie jest gorsza. Bo kobieta w wojsku jest pod ciągłą presją i nadzorem. Ciągle pod lupą.
Czy w wojsku nadal panuje seksizm?
Kobiety na stanowiskach bojowych nadal borykają się z pewnymi ograniczeniami. Czasami nazywa się to „opieką”. I być może to rzeczywiście jest opieka. Problem polega jednak na tym, że dla wielu ludzi wolność wyboru jest ważniejsza niż opieka. Z powodu tej „opieki” dziewczynom nie wolno na przykład pracować z najnowszą bronią. W 2015 roku był taki przypadek, że wszyscy członkowie oddziału otrzymali nagrody – z wyjątkiem jedynej kobiety, choć uczestniczyła w tej samej operacji.
W czasie wojny zaszły również poważne zmiany w zakresie wsparcia materialnego i mundurów. Problemy nie są rozwiązywane w próżni, kwestia nękania to obszar wymiaru sprawiedliwości. Dotyczy to ogólnie reformy sądownictwa. Tyle że nawet jeśli istnieje prawo, to jak sprawić, by ono działało?
Wiele zależy od dowódcy. Najlepsi mają najlepsze wyniki i wysokie morale.
Ale jeśli któryś dyskryminuje kobiety, prawdopodobnie będzie dyskryminował wszystkich
Postawy wobec kwestii równości płci są wyznacznikiem tego, jakie jest nastawienie danej osoby do świata w ogóle.
A propos nagród: jedna z osób, z którymi rozmawiałam, medyczka pola walki, powiedziała, że została nagrodzona tylko dlatego, że była dziewczyną. A uważa, że nie zrobiła nic szczególnego.
To klasyczna pokazówka, demonstracja równości płci. Tyle że pokazówki nie rozwiązują ważnych problemów. Na przykład kobiety w wojsku wciąż nie są chronione przed molestowaniem. Ten problem jest bardzo poważny.
Reprezentowałaś ukraińskie weteranki w ONZ. Jak społeczność międzynarodowa reaguje na historie ukraińskich żołnierek i weteranek?
Tak, byłyśmy w siedzibie ONZ 4 czy 5 razy, to coroczne wizyty. Oczywiście brzmi to dobrze, ale w rzeczywistości nie jest to coś nadzwyczajnego i skutecznego. Rzecz jasna ważne jest, by ukraińskie weteranki były reprezentowane wszędzie, także w siedzibie ONZ. Trzeba być widocznym, ale to raczej kwestia symboliki.
Społeczność międzynarodowa jest zainteresowana ukraińskimi weterankami, traktuje je z szacunkiem. Ludzie płaczą, gdy słyszą ich historie. Dzięki historiom, które weteranki opowiadają na całym świecie, oblicze ukraińskiej armii staje się bardziej ludzkie. A w rosyjskiej prasie nasz ruch, VETERANKA, nazywany jest „oddziałem karnym”.
Jak udaje się wam zmieniać nastawienie do kobiet w armii?
Stosunek do kobiet w wojsku zmienia się przede wszystkim dzięki pracy samych kobiet w wojsku. Opowiadają kolegom o swoim losie, o motywacji i barierach. I to działa. Stopniowo liczba kobiet w armii rośnie i coraz częściej zajmują one wysokie stanowiska w dowództwie. Możemy więc wyprowadzić następującą formułę: im więcej kobiet w armii, tym większe ich prawa.
Oczywiście wywieramy również presję z zewnątrz, wspieramy nasze towarzyszki broni i pomagamy tym, które są w wojsku lub z niego odeszły.
Między tym, co ważne, a tym, co bardzo ważne
Jedną z ważnych gałęzi Twojej działalności jest szycie mundurów dla kobiet. Jak do tego doszło?
W pierwszych dniach inwazji narzeczony mojej przyjaciółki „Kuby” [Julia Sidorowa, medyczka bojowa od 2014 roku – red.] oddał nam swojego hummera, stare biuro i 25 tysięcy euro. Dzięki temu otworzyłyśmy centrum wolontariatu, które później przekształciło się w fundację. Zaczęłyśmy wspierać obrończynie i ich jednostki, bo w tamtym czasie potrzeba pomocy materialnej dla żołnierek na froncie i podczas rehabilitacji była ogromna.
Przed inwazją „Kuba” projektowała i szyła markowe ubrania, więc miałyśmy odpowiedni sprzęt. Dziewczęta zaczęły przychodzić do nas z tym samym problemem: dostawały męskie mundury, które na nie zupełnie nie pasowały. By pomóc, Anna Suworkina, projektantka odzieży, która pracowała dla projektanta Iwana Frołowa, zaprojektowała mundur dla kobiet. I zaczęliśmy go szyć.
Na rozwój szwalni otrzymałam milion hrywien dotacji z Ukraińskiego Funduszu Weteranów. Kupiłyśmy więcej sprzętu i rozpoczęłyśmy działalność społeczną w zakresie szycia mundurów dla kobiet – marka by.VTRNK połączyła projektantów i tych, którzy nigdy wcześniej nie szyli. Szyjemy również kamuflaże, kurtki, ochraniacze na buty dla artylerzystów, pokrowce na stingery i ostrza saperskie oraz pokrowce na drony.
Ale naszą największą dumą są damskie mundury wojskowe na wszystkie pory roku – letnie, półsezonowe i zimowe, zaprojektowane na temperatury do minus 20 stopni
Opowiadałyśmy się za przyjęciem standardu umundurowania dla kobiet. Mundur letni został już zatwierdzony, ale zimowy niestety nie. Dlaczego? Nie mam odpowiedzi na to pytanie. Nie wszyscy uważają takie rzeczy za priorytetowe albo choćby ważne.
Teraz nasz warsztat jest samowystarczalny i realizuje różne zamówienia. Na przykład szyje produkty, które sprzedajemy na cele charytatywne. Od czasu do czasu realizujemy mikrozamówienia na mundury damskie. Nie sprzedajemy mundurów wojsku. Szyjemy głównie za dotacje.
Ile kosztuje uszycie jednego munduru?
Im większa ilość, tym niższa cena. W przybliżeniu mundur zimowy kosztuje 8 tysięcy hrywien [800 zł – red.]. W ciągu roku uszyłyśmy kilka tysięcy mundurów. Obrońcy Azowa i Szpitalnicy noszą nasze mundury.
Weteranki w mundurach VTRNK
Z jakimi największymi problemami borykają się kobiety noszące męskie mundury?
Męska wersja spodni uciska kości miednicy. Wersja damska ma głębszy krój, a pas w spodniach powinien być wyżej. Tam, gdzie spodnie męskie mają kolana, spodnie damskie kolan nie mają – a kolana to miejsce, które wymaga dodatkowej ochrony. Nie wszyscy noszą ochraniacze na łokcie, ale nakolanniki są noszone przez każdego żołnierza.
No i jeszcze kwestia rozmiaru. Oczywiście mężczyźni też mogą źle dobrać rozmiar, ale mogą potem zlecić przeszycie munduru. Obwody klatki piersiowej i bioder u kobiet i mężczyzn różnią się. Jeśli mężczyzna jest szczupły, zarówno góra, jak dół są małe. A jeśli kobieta jest szczupła, istnieje możliwość, że góra i dół będą miały różne rozmiary. A zestaw to jeden rozmiar.
Co należy wziąć pod uwagę podczas szycia munduru dla kobiety?
Konieczne jest zapewnienie możliwości sparowania górnej i dolnej części zestawu. Wzory są różne. Oprócz pasa i kolan, inna jest szerokość rękawa, jest też zaszewka na klatce piersiowej. Jest wiele niuansów.
Są jakieś elementy w waszych mundurach, które podkreślają kobiecość, ale pozostają funkcjonalne?
Podkreślanie kobiecości zdecydowanie nie powinno być wyznacznikiem dla munduru wojskowego. On powinien zapewniać funkcjonalność.
Jak testujecie mundury?
Dziewczyny z organizacji otrzymały próbki testowe, przekazały informacje zwrotne, a my wprowadziłyśmy zmiany zgodnie z ich radami. Nawet teraz, jeśli otrzymamy przydatne komentarze, jesteśmy gotowe ulepszyć nasze mundury.
Ale jako że mundury to nie biznes, a my musimy utrzymać warsztat, obrałyśmy własny kurs – jako przedsiębiorstwo społeczne. Teraz szyjemy już nie tylko mundury. Spróbujemy wejść na rynek, zwiększyć nasz wkład społeczny, rozwinąć się i stworzyć nowe miejsca pracy dla weteranek i weteranów.
Miałyśmy już programy nauczania szycia, mężczyźni również byli nimi zainteresowani. Teraz ten obszar bardzo potrzebuje pracowników.
Jeśli nasze mundury będą sprzedawane w sklepach wojskowych czy eksportowane, możemy być jeszcze bardziej przydatne. Niestety w Ukrainie nie ma dobrych tkanin na mundury, nie ma technologii ich wytwarzania. Wciąż musimy się rozwijać w tej dziedzinie.
Szwalnia VETERANKA
Ogólnie rzecz biorąc, staramy się zaspokajać wiele ważnych potrzeb. W tej chwili zajmujemy się przede wszystkim pomocą walczącym.
Na przykład nasza Andriana złamała kręgosłup [Andriana Susak-Arechta, żołnierka, uczestniczka wojny rosyjsko-ukraińskiej od 2014 roku, liderka Kobiecego Ruchu Weteranek – przyp. red.]. Gdyby była w opancerzonym samochodzie, nie doszłoby do tego. Zbieramy więc pieniądze na samochód opancerzony.
W ciągu trzech lat inwazji nasza organizacja odpowiedziała na ponad siedem tysięcy indywidualnych i zbiorowych wniosków od obrończyń i ich oddziałów szczebla brygady i wyższych, które obejmowały ponad sto pojazdów, około dwóch tysięcy dronów, sprzęt medyczny i grzewczy oraz amunicję – łącznie na 111 milionów hrywien. Zorganizowałyśmy również ponad 30 wizyt w strefie działań wojennych i ponad 20 misji humanitarnych w obwodzie chersońskim, Buczy i na innych terytoriach okupowanych. Innymi słowy, balansujemy między tym, co ważne, a tym, co bardzo ważne.
Joanna Mosiej: Powiedziała Pani, że największym Pani marzeniem jest, żeby świat się obudził i żebyśmy mieli przyszłość. Czy naprawdę jesteśmy już w momencie, w jakim była Republika Weimarska w swoim schyłkowym okresie? Nie ma dla nas nadziei i odwrotu? Historia musi się powtórzyć?
Agnieszka Holland: Boję się, że trudno będzie zawrócić z tej drogi, jeżeli nie ma prawdziwej woli. Oczywiście nadzieja umiera ostatnia, ale to musi być nadzieja zbiorowa, a nie tylko jednostek. A w tym momencie, wśród tych, którzy decydują o naszych losach, nie ma pomysłów, nie ma woli. I nie ma odwagi.
Obecnie wszystkie rządy centrowo liberalno-prawicowe idą zdecydowanie w stronę reaktywności wobec czegoś, co wydaje im się nieuchronne, czyli fali brunatnego populizmu. A kiedy tej fali nie przeciwstawia się nic innego, tylko jeszcze więcej populizmu, to nie można wygrać rozgrywki o losy świata. Przynajmniej nie w najbliższym dziesięcioleciu. A równocześnie nie widzę takiej pracowitości, determinacji, nie widzę charyzmy, która mogłaby ludzi przekonać, że warto się o pewne wartości bić. I to w każdym wymiarze. I w takim, w jakim biją się Ukraińcy i w takim, jakim jest rezygnacja z pewnego komfortu, po to, żeby zapewnić lepszą przyszłość, żeby poszerzyć prawa innych.
Jednocześnie coraz więcej ludzi do tej pory zaangażowanych, z powodu zmęczenia, rozczarowania i utraty nadziei, udaje się na wewnętrzną emigrację.
Tak, odpływają do takiego niebytu i pasywności, dlatego kryzys nadziei wydaje mi się najgłębszym i najbardziej niebezpiecznym kryzysem. I on wyraża się w wielu sprawach, jak chociażby w takiej niechęci do prokreacji, która jest w krajach zamożniejszych i która wynika właśnie z braku nadziei, z braku wiary w to, że przyszłość ma sens. Że jest na tyle dobra, że warto projektować siebie w tę przyszłość. I takie ogromne rozczarowanie, poczucie bezsensu, chęć odcięcia się od polityki młodych ludzi czy ludzi wrażliwych, ideowych, jest zjawiskiem śmiertelnie niebezpiecznym dla jakiejkolwiek próby utrzymania demokracji.
Także jesteśmy w takim smutnym czasie. Zresztą to co się dzieje w Polsce jest jakimś odbiciem tego, co się dzieje w skali światowej. To co wyprawia Donald Trump, jak szybko rosną różne autorytaryzmu i to takie dystopijne. Można na to zareagować jako na fatalizm, poddać się temu i próbować iść z falą, co robi większość klasy politycznej.
To podejście takiego specyficznego, narcystycznego egoizmu, które świetnie wyczuwają politycy pokroju Donalda Trumpa. Oni na tym budują. Dają nadzieję tym, którzy są na tyle bezkrytyczni, że przyjmą każdą błyskotkę za złoto i bardzo łatwo jest ich uwieść. Nie są wyposażeni w narzędzia jakiegoś elementarnego krytycyzmu, żeby się przeciwstawić nowoczesnym środkom komunikacji.
A w czasach rewolucji internetowej, sztucznej inteligencji, social mediów z ich algorytmami, manipulacja opinią publiczną jest banalnie łatwa i piekielnie skuteczna
Więc te potwory mają po swojej stronie jakieś zupełnie niebywałe narzędzia. To jest wielka wina całego systemu edukacji, również mediów, które poddały się presji klikalności tak bardzo, że w gruncie rzeczy przestały być autorytetem dla kogokolwiek.
Reżyserka Agnieszka Holland podczas performancu Joanny Rajkowskiej w Ogrodzie Saskim, dotyczącego granicy polsko-białoruskiej, Warszawa, 14 maja, 2023 roku. Zdjęcie: Maciek Jaźwiecki / Agencja Wyborcza.p
Mam wrażenie,że tragizm Ukrainy polega też na tym, że walczy o przyłączenie do świata, którego już nie ma - do świata demokracji liberalnej, praw człowieka, państwa prawa. Do świata, który się topi jak jakiś cenny kruszec.
Trochę tak właśnie jest. Ostatnie posunięcia Donalda Trumpa, czyli zamrożenie środków z USAD, godzą bezpośrednio w ich byt. Odbierają nadzieje nie tylko na lepszą przyszłość, ale i teraźniejszość. Z tych środków finansowana była praca wielu organizacji pozarządowych oraz konkretna pomoc humanitarna. Trudno będzie zastąpić te środki. Musimy zatem na nowo odbudować na jakichś innych zasadach niezależne organizacje pozarządowe i niezależne media. To będzie ogromny wysiłek. Bo pieniądze są w większości po tamtej stronie, gdzie wszyscy milionerzy i big techy. Trump i jego zastępcy, jak jacyś uczniowie czarnoksiężnika, mogą imponować skutecznością wynikającą z całkowitego braku zahamowań. Do tej pory byliśmy przyzwyczajeni, że są pewne reguły i granice, których nie można przekraczać.
My jesteśmy zdecydowanie w defensywie.
Jak to się skończy?
Myślę, że mniej więcej wiadomo. Skończy się to jakąś apokaliptyczną katastrofą, po której, mam nadzieję, znowu wrócimy do domu. Jeżeli przetrwamy, to wrócimy dojakiegoś sensu, ale jak na razie nie wygląda to dobrze.
To jak dawać nadzieję? Mogę wyrażać tylko swój podziw, bo szczerze mówiąc, dawanie nadziei w sytuacji, kiedy nie wiem skąd ją wziąć, byłoby no takie nieodpowiedzialne.
Jest Pani sumieniem polskiego kina, a kto byłby dla Pani bohaterem dzisiejszych czasów, takim Obywatelem Jonesem?
Obywatel Jones, odważny sygnalista jest zawsze moim bohaterem. Bohaterem są też aktywiści, ci, którzy idą pod prąd, którzy zawsze kierują się najbardziej podstawowymi wartościami. Oni są dla mnie bohaterami naszych czasów. Jest im ciężko, bo to wielka mniejszość. Tak jak była wielka mniejszość demokratycznej opozycji w krajach komunistycznych, czy jak była ogromna mniejszość pierwszych chrześcijan.
No ale wierzę, że ten świat się jednak odbudowuje za każdym razem i za każdym takim zawirowaniem te wolności się poszerzają. Więc mam nadzieję, że teraz też tak nastąpi
W Pani filmie „Europa, Europa”, jest taka surrealistyczna scena, w której Hitler w tańczy w objęciach ze Stalinem. Myślę, że dzisiaj można by pokazać podobną scenę Putina tańczącego z ….
No tak, myślę, że można by zrobić taki krąg, dość duży, tańczących oszalałych autorytarnych narcyzów, którzy nie oglądają się na żadne wartości, poza swoim doraźnym wielkim zwycięstwem.
„Europa, Europa’, która była w pewnym sensie ostrzeżeniem, aktualizuje się, jak wszystkie filmy czy opowieści, w takich momentach, które mówią o tym, co dzieje się z człowiekiem, który jest postawiony wobec najprostszego wyboru, żeby siebie ratować.
I wszystko inne przestaje się liczyć.
Kręciliśmy go w 1989 roku, a do kin wszedł na przełomie 1990 i 91 roku. To był czas wielkiej nadziei, wielkich zmian w naszej części Europy. Często pytano mnie, skąd ten podwójny tytuł. Ja odpowiadałam, że dla mnie ciekawa jest podwójność Europy, swoista dychotomia, która się odbija w losach chłopaka – bohatera filmu.
Europa z jednej strony jest kolebką największych wartości, demokracji, praw człowieka, równości, braterstwa, solidarności, wspaniałej kultury. A z drugiej strony - kolebką największych zbrodni przeciw ludzkości i największego okrucieństwa
To jest właśnie ta podwójność. I teraz ponownie zaczyna przechylać się na tę ciemną stronę. Wchodzimy w mrok i na razie nie widać jeszcze światełka w tunelu. No, ale to nie znaczy, że nie mamy iść w stronę tego światełka.
Trzeba budować koalicję przeciwko temu, co się dzieje. Trzeba wlać ducha otuchy w opornych. Ludzi dobrej woli ciągle jest dużo i na tym ich oporze musimy budować przyszłość.
Reżyserka Agnieszka Holland na planie filmu “Europa Europa”, Łomianki, 10 czerwca, 1989 rok. Zdjęcie: Sławomir Sierzputowski /Agencja Wyborcza.pl
Wreszcie chociaż trochę otuchy.
A moim ukraińskim znajomym, przyjaciółkom i przyjaciołom chciałam powiedzieć, że światło się pojawi. Chwilowo widzimy wokół ciemność i wydaje się nam, że nie ma w ogóle światła. Ale to światło jest. Ono jest w nas. My jesteśmy nosicielami tego światła i ci, którzy walczą w Ukrainie, są bardziej niż ktokolwiek inny jego nosicielami. Jest wokół dużo sił, które chcą to światło zgasić. No musimy je chronić. Jedyne, co mogę wyrazić, to podziw dla ich siły i solidarność.
Bardzo dziękuję. Pięknie to Pani powiedziała. My sobie ostatnio powtarzamy, że nadzieja jest w nas. Bo gdy się wydaje, że nie ma skąd jej brać, to musimy znaleźć ją w sobie.
Dokładnie, ma Pani rację. Właśnie to chciałam powiedzieć, że światło, czyli nadzieja jest w nas.
.avif)
