Karolina Baca-Pogorzelska

Tylko tu jestem u siebie

Ołena mieszka tu z synem Kolą od zawsze, jak sama twierdzi. Wołodymyr, Witalij i ojciec Leonid, mówiący o sobie: "kupiańscy partyzanci" — również. Nie wyjechali i mimo trudnej sytuacji po dwóch latach od początku pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę nigdzie się nie wybierają.

Poznaliśmy się pod koniec 2022 roku, jesteśmy sąsiadami.

— Karolineczka, a dokąd ja mam jechać i po co? Tylko tu jestem u siebie — mówi Ołena, gdy bodaj po raz dwudziesty pytam ją, czy na pewno nie potrzebuje ewakuacji. W rejonie kupiańskim ogłoszono ją już w sierpniu 2023 roku, gdy sytuacja stawała się coraz trudniejsza i wróg zaczął używać coraz więcej KAB-ów, czyli kierowanych bomb lotniczych odpalanych z samolotów mniej więcej na wysokości Starobielska. W wyniku decyzji władz lokalnych z rejonu kupiańskiego udało się ewakuować kilka tysięcy ludzi. Najważniejsze, że wyjechały dzieci.

O synu Ołeny trudno mówić "dziecko", bo to mężczyzna już niemal 23-letni. Cierpi na porażenie mózgowe. Ołena wychowuje go sama, przed wojną pomagała jej jeszcze matka, ale zmarła. Miesięcznie dostaje na syna 7000 hrywien zasiłku i to są wszystkie pieniądze, jakimi dysponuje — chyba że rodzina coś podeśle. Pomagają też sąsiedzi: ten przyniesie mleko, tamta jajka. Czasem pojawia się jakaś humanitarka od wolontariuszy. Ilekroć wyjeżdżam ze wsi, pytam Lenę, czego jej potrzeba, a potem przywożę zakupy i lekarstwa, na które, wiem dobrze, po prostu jej nie stać. Ale i tak nie to jest dla niej największym kłopotem.

— Kola jest nieuleczalnie chory, wiadomo, że nie wyzdrowieje, ale po specjalistyczne leki, które może wypisać tylko psychiatra albo neurolog, muszę z nim jeździć do lekarza osobiście. A jak mam dojechać chociażby do Kupiańska czy — jeszcze gorzej — do Szewczenkowego? — pyta retorycznie.

I tak co miesiąc, a jak dobrze pójdzie, to co dwa. Owszem, komunikacja publiczna w rejonie kupiańskim funkcjonuje, ale bardzo często ze względów bezpieczeństwa i stanu infrastruktury krytycznej trzeba jeździć objazdami. Podróż do oddalonego o kilkadziesiąt kilometrów Szewczenkowego może zająć wtedy nawet kilka godzin, co w przypadku wyjazdu z Kolą jest nie lada wyzwaniem. Mimo to Ołena nie chce słyszeć o ewakuacji.

— No, jak już będzie naprawdę źle, to pojadę do siostry, bliżej Charkowa — obiecuje, choć robiliśmy wszystko, by mogła pojechać do Polski i zająć się rehabilitacją syna. Mimo naszych starań, odmówiła.

— Starych drzew się nie przesadza — twierdzi, choć ma tylko nieco ponad 50 lat.

Teraz jest lepiej niż wcześniej, mimo że do nas ruskie strzelają — mówi Ołena

Przeżyli z Kolą rosyjską okupację, która trwała ponad pół roku.

Bo wróg to wróg

No, nie da się ukryć, że strzelają. Pod koniec stycznia po rotacji u wroga nastąpił silny atak na ukraińskie pozycje w rejonie kupiańskim. Agresorowi udało się nieco przesunąć do przodu, ale wiele pozycji Ukraińcom udało się już odbić, a o kolejne trwają walki. Linia frontu na odcinku kupiańskim, jako jednym z nielicznych, od ponad roku trzyma się praktycznie bez zmian.

A to bardzo ważny odcinek. Po pierwsze, samo miasto Kupiańsk, na początku pełnoskalowej wojny oddane Rosjanom przez kolaborujące z Moskwą władze, to symbol wielkiego zwycięstwa Ukraińców podczas fenomenalnej deokupacji obwodu charkowskiego jesienią 2022 r. Po drugie, to bardzo ważny region dający stronie ukraińskiej nadzieję na wyjścia na Swatowe, a dalej potencjalnie na Starobielsk — i odzyskanie kontroli nad obwodem ługańskim. Dlatego wypchnięcie Ukraińców z tego regionu to jeden z rosyjskich celów, pozwalający na późniejsze umacnianie się agresora. Nieprzypadkowo przecież HUR [wywiad wojskowy Ukrainy — red.] już na początku 2023 roku, czyli zaraz po wyzwoleniu obwodu charkowskiego, ostrzegał, że Rosjanie rejonu kupiańskiego tak łatwo nie odpuszczą. Dziś pojawiają się głosy, że po zdobyciu przez nich Awdijiwki to właśnie ten odcinek może być jednym z najgorętszych na froncie (styczniowy atak miał być swoistym testem).

Ołena wzdryga się na samą myśl o zagrożeniu ponowną okupacją.

— Ta, ruskie humanitarkę dawali, z lekami pomogli, no, jak nie weźmiesz, jak nie masz niczego? Ale skąd miałam wiedzieć, co im do głowy przyjdzie? Bałam się, wróg to wróg, bycie przez miesiące sąsiadem tej swołoczy było straszne – przyznaje.

Zostawić wiernych? Jak by to wyglądało?

Wołodymyr zbyt rozmowny nie jest. Widzimy się prawie każdego dnia, gdy stara się mozolnie łatać dziury w czymś, co w naszej okolicy bywa drogą.

— Mój syn jest na froncie, muszę się czymś zająć, ja już niestety nie dam rady wojować — mówi starszy mężczyzna.

Niemal każdego dnia ładuje ją kamienie i łopaty do przyczepki przypiętej do starej łady i jedzie naprawiać kolejne jamy. — Biorę ten tłuczeń z chat rozwalonych przez ruskich, skąd się da, chociaż tak mogę pomóc, chociaż tak jestem do czegoś przydatny. Każdy z nas dokłada swoją cegiełkę do zwycięstwa, każdy ma taki obowiązek, jak tylko może — wyjaśnia.

Witalij i ojciec Leonid w czasie okupacji przy pomocy młodych drukowali ulotki.

— My tacy kupiańscy partyzanci — śmieją się.

Ojciec Leonid jest popem w cerkwi w Kiwszariwce, a teraz także cerkwi w Senkowem, bo przeszła pod patriarchat kijowski. Witalij pomaga w cerkwi i nabożeństwach, obaj rozprowadzają pomoc humanitarną na odcinku kupiańskim. Witalij mieszkał w Kupiańsku, był prawnikiem i społecznikiem. Dawno temu służył w radzieckiej armii, ale gdy zaczęła się pełnoskalowa wojna, wyjechał na swoją daczę. Czasem pokonywał piechotą całe kilometry, by pomagać ojcu Leonidowi, a — delikatnie mówiąc — obaj nie należą już do najmłodszych.

— Nie mogłem zostawić swoich wiernych w okupacji. Jak by to wyglądało — mówi ojciec Leonid.

Witalij mówi, że skoro mieli ryby z Oskiłu, patent na robienie konserw, to musieli przeżyć. Znamy się ponad rok, ale gdy znów rozmawiamy o wyzwoleniu, obaj mają łzy w oczach.

— Bo nas wyzwoliło kilka samochodów i ciężarówka, ruscy się nie zorientowali, że to nie ich malowanie i puścili ich na blokpostach – mówi Witalij.

Po wyzwoleniu obwodu charkowskiego sytuacja w rejonie kupiańskim była dramatyczna. W zasadzie nie było chwili przerwy od ostrzału. "Kupiańscy partyzanci" od patriotycznych ulotek dwa tygodnie siedzieli w piwnicy, a wszystko, co wokół nich, było metodycznie niszczone. Zdecydowali się na chwilę odpoczynku w Charkowie, ale po miesiącu wrócili.

— To był inny świat, ludzie chodzili po ulicy, były otwarte sklepy i kawiarnie. A my nie tylko wyglądaliśmy, jak dzicy, ale tak się też czuliśmy — wspomina ojciec Leonid

Dla jasności: mówimy o Charkowie, mieście oddalonym ok. 40 km od rosyjskiej granicy, w które niemal codziennie uderzają rakiety wroga. Tak wyglądają kontrasty wojennego życia: mieszkańcom rejonu kupiańskiego to właśnie Charków wydaje się być tą oazą bezpieczeństwa.

Bułka z masłem, która będzie koszmarem

Moi sąsiedzi, chociaż sytuacja jest coraz bardziej napięta, nigdzie się nie wybierają. Ja również. Rosjanie coraz głośniej krzyczą o Kupiańsku, ale obrońcy tego rejonu są zdeterminowani, by nie oddać ani kawałka ziemi, do której też już przywykli, choć są z zachodniej Ukrainy. Ziemi, której bez wytchnienia bronią za wszelką cenę od półtora roku.

Rosjanom wydaje się, że wejście do Kupiańska będzie dla nich bułką z masłem. Tyle że tu już nie ma kolaboracyjnych władz, jak na początku pełnoskalowej agresji. Tu są ludzie, których ukraińska świadomość podniosła się o wiele poziomów, nawet gdy chodzi o językow, choć to przecież region rosyjskojęzyczny. Kilka dni temu 14. brygadę walczącą w rejonie kupiańskim odwiedził prezydent Wołodymyr Zełenski. Była to zresztą nie pierwsza jego wizyta w tych okolicach; wcześniej odwiedzał m.in. 103. brygadę. Tym razem jednak Rosjanie odnotowali wizytę ukraińskiej głowy państwa, podsumowując ją memem: skoro tu przyjechał, to stracicie to, jak Awdijiwkę czy Siewierodonieck.

Jednak zdobycie rejonu kupiańskiego powinno pozostać dla agresora w sferze marzeń. Albo stać się dla niego największym koszmarem.

***

Według ukraińskiego dowództwa do ataku na Kupiańsk i okolice Rosjanie do początku lutego zgromadzili 500 czołgów, ponad 600 wozów bojowych, setki haubic i 40 tys. żołnierzy.

Kiedy kładzie się na śniegu w białym maskującym kombinezonie, widać go tylko dzięki czarnej kominiarce. Ale to tylko na potrzeby naszego materiału. „Na robocie” musi zlewać się z tłem: w zimie z białym, gdy nie ma śniegu - z zielono-brązowym (wtedy biały kombinezon zastępuje specjalna siatka maskująca, w której wygląda trochę jak człowiek - drzewo). – Słowami ciężko jest opisać, jak wygląda nasza praca. Czasem tak leżysz dwie doby w tym śniegu i po prostu czekasz. No, ale ktoś to musi robić – tłumaczy Bumer, gdy ładuje specjalnymi nabojami swoje wysłużone SWD (samopowtarzalny karabin wyborowy). – A ten celownik pamiętasz? Ty mi go przywiozłaś. O, jeszcze ma dwa ślady po odłamkach, ale na szczęście wciąż działa.

Wiosną ubiegłego roku część jego jednostki dostała oddelegowanie z rejonu kupiańskiego, gdzie od października 2022 roku stacjonują bez rotacji, na Donbas. Bumer znalazł się w tej grupie. Szybko stało się jasne, że „delegacja” potrwa jakieś trzy miesiące. Ale, jak to na wojnie, trzeba być elastycznym. W maju przyjechał z narady dowódca z komunikatem: "Zbierajcie się, wyjeżdżamy". – Myśleliśmy, że na pozycje, a on mówi, że pod Kupiańsk. Tylko nie na nasz odcinek, a nieco dalej, więc nie do „swoich” – wspomina Bumer.

W nocy pojawili się w nowej bazie, kolejnego dnia wyszli na pozycje. Do wroga mieli 50-100 metrów. W nocy nastąpił zmasowany ostrzał rosyjski. - Używali wszystkiego, lotnictwa, artylerii, broni ręcznej – opowiada Bumer. Wtedy cała killkunastoosobowa „delegacja” była na zmianie, ale nie mieli żadnych szans. Komunikat przyszedł w nocy. Do bazy wpadł Rudik, dowódca macierzystej jednostki Bumera. – Lepiej usiądź, Karolina – wiedział dobrze, że się przyjaźnimy, a w całej „delegacji” nie ma choćby jednej obcej mi osoby. Wszyscy zostali lżej lub ciężej ranni, do dziś dwóch kolegów Bumera uznaje się za zaginionych bez wieści.

Podczas walk jeden z odłamków trafił Bumera w rękę. Konieczna była hospitalizacja. Ale już po kilku dniach nie mógł wytrzymać w szpitalu i wręcz chodził po ścianach; nie mógł wytrzymać tej bezczynności. Tyle że ręka puchła, a to utrudniałby strzelanie. – Mam jeszcze drugą, a wtedy, w nocy, okazało się, że nią też umiem strzelać – żartuje snajper. To niejedyny jego wypadek na wojnie. Ma na koncie kilka poważnych kontuzji akustycznych, co skutkuje sporym ubytkiem słuchu. Ale dla niego ważniejsze jest to, że wciąż dobrze widzi.

Dlaczego w ogóle został snajperem? Do wojska wstąpił jako ochotnik. – 24 grudnia miałem urodziny i przyjechałem do domu ze Szwajcarii, gdzie pracowałem już długo jako budowlaniec. Szef dał mi trochę wolnego, bilet powrotny miałem na 1 marca 2022 roku. No, to już mi się on nie przydał – wspomina. Do obrony terytorialnej wstąpił od razu, gdy zaczęła się pełnoskalowa wojna. Przyznaje jednak, że nie miał pojęcia, że ochotnicy bez wojskowego doświadczenia wylądują docelowo na wschodzie kraju, gdzie toczą się jedne z najcięższych walk. Zarówno on, jak jego koledzy z Czerwonohradu - bo z tego miasta w obwodzie lwowskim wywodzi się jego rota - nie wyobrażali sobie nawet, że zamiast stać na blokpostach, będą walczyć na „zerówkach”. – Najpierw byłem kierowcą, ale potem dowództwo, znając moje myśliwskie doświadczenie, zaproponowało, bym został snajperem, bo snajperów ciągle brakuje. I tak już zostało – opowiada Bumer.

Poznaliśmy się nieco ponad rok temu, w prawosławne Boże Narodzenie, gdy przyjechałam robić materiał do książki o czerwonohradzkiej jednostce służącej ponad 1000 km od domu. Bumer natychmiast przeszedł na polski. – Pracowałem wcześniej dość długo w Polsce, m.in. w Warszawie, ale od tego czasu nie miałem z kim gadać po polsku, a nie chcę zapomnieć języka – wyjaśnił. Okazało się też, że zna nie tylko język, ale i polskie kolędy.

Nigdy nie chciał o nic prosić. Celownik snajperski, który kosztuje tyle co samochód, trzeba mu było dać wręcz siłą. Ale gdy padł jego prywatny jeep, którego używał na froncie, jeżdżąc na pozycje, nie protestował, gdy przywieźliśmy inne auto. – Najbardziej lubię BMW, ale zdaje się, że przez wojnę zmienię preferencje – śmieje się.

Gdy jedziemy na poligon, tłumaczy, jaka jest różnica w pracy z kałasznikowem, jaki mają wszyscy, a SWD ze specjalnym celownikiem. – Musisz się nauczyć patrzeć w tę lunetę zupełnie inaczej niż w przypadku zwykłego celownika. Odrzut jest tak potężny, że za pierwszym razem rozwaliłem sobie łuk brwiowy – tłumaczy. A potem już tylko strzela. 7 na 10. Nie jest z siebie zadowolony, ale przy niskiej temperaturze i dużym wietrze praca snajpera jest jeszcze trudniejsza. Wiosną, gdy na donbaski poligon zabraliśmy zaprzyjaźnionych dziennikarzy z telewizji, zafundował im nie lada atrakcje – m.in. granaty czy strzelanie z RPG (ręczny granatnik przeciwpancerny). – Ja nie chcę, by ta wojna została zapomniana – mówi.

Czy na „zerówce” liczy trafienia do celu?

– Kiedyś tak, teraz mi się już nie chce. Ja po prostu chcę, żeby to wszystko jak najszybciej się skończyło.

‍

W połowie grudnia, kiedy spadł pierwszy śnieg zdolny utrzymać się dłużej niż dzień, nie zamieniając się w błoto, otrzymaliśmy zamówienie z miejsca, w którym teraz jesteśmy: jutro jedziemy po choinkę.

Pomijając fakt, że wokół nas były same lasy, miała to być swego rodzaju namiastka normalnego życia "w domu" (jak nazywamy wiejski dom, w którym mieszkamy). A że z wojskiem się nie dyskutuje, to poszliśmy szukać drzewa. Za duże, za cienkie, za grube, za cienkie - i tak przez dwie godziny. W letniej kuchni znaleźliśmy trochę ozdób i girland, i chociaż nic nie pasowało kolorem ani stylem, na podwórku stała prawdziwa choinka.

Wkopana w starą oponę z zamarzniętą ziemią, wygląda jakby była tam zawsze. Co prawda czasem leży zamiast stać, bo psy i koty nie mogą się powstrzymać przed jej przewróceniem, ale to nasza własna choinka, która przez ostatni miesiąc pomogła nam choć na chwilę poczuć świąteczną atmosferę.

Ale jak można poczuć świąteczną atmosferę dziesięć kilometrów od miejsca, w którym od ponad roku toczą się jedne z najbardziej zaciętych walk na froncie? W którym tuż przed Bożym Narodzeniem zginęło kilku naszych najbliższych braci. I skąd od czasu do czasu słyszymy w radiu, że ktoś jest ranny, że znowu coś się stało? Jak poczuć świąteczną atmosferę w wiosce pod Kupiańskiem, gdzie wielu domów po prostu nie ma, bo dla rosyjskiego agresora nic nie jest święte? Jak możemy myśleć o Bożym Narodzeniu, gdy nie ma dnia, by nad naszymi głowami nie latały 500-kilogramowe bomby KAB (kierowane bomby lotnicze)?

Якби не було цієї ялинки з її тьмяними кульками, якби ми не слухали колядок і пісень на кшталт «Last Christmas», я думаю, ми би з'їхали з глузду. Але найзворушливішим для мене було знову почути по радіо не лише сухі повідомлення, які воно випльовує 24 години на добу з кодами, що будуть нам снитись усе життя. Хлопці в окопах співали колядки та обмінювалися… побажаннями. Важко описати словами емоції, коли замість сухого звіту по рації раптом чуєш «Щедрик».

Різдвяні свята, які я вже другий рік поспіль проводжу на фронті в тому ж селі, з тією ж компанією, цього року були дещо іншими. Минулого року ми святкували двічі, бо одні хотіли по-новому, у грудні, а інші — традиційно, по-старому, у січні. Цього року, як кажуть хлопці, було «по-європейськи».

На пошту прийшли пакуночки, які ми не клали під ялиночку, зате відкривали — з такою ж втіхою, як маленькі діти розпаковують подарунки від Діда Мороза. Пряники, цукерки, кава, чай — це означає, що про нас все ще хтось пам'ятає... Ми плавно перейшли до очікування Нового року, хоча я найбільше чекала, коли наші побратими щасливо повернуться зі зміни. Ми домовилися, що буде трохи по-польськи, трохи по-українськи. Тож був бульйон, сілезькі кнедлики з грибною підливою та біґос, а також шуба та вареники.

Росіяни не відставали і весь час запускали в нас феєрверки. Українці не залишалися в боргу. В ніч з 31 грудня на 1 січня об 11 годині вечора, коли в Москві зустрічають Новий рік, обстріляли позиції противника на нашій ділянці з усього, що було під рукою. Варто зазначити, що до цієї атаки, — до речі, дуже символічної, — готувалися добрячих кілька днів. Дивно радіти цьому, чи не так? Але така наша реальність.

Аби не пасти задніх, солдати також й колядували, змінивши своє привітання на «Христос ся рождає». І саме тоді, коли ми думали, що прийшов час прощатись з Різдвом — в селі з'явилися цивільні колядники з сусіднього села. Бо святкують по-старому. Так само як і наші сусіди, тому що частина цивільних все ж залишилася, попри всю небезпеку. В основному це люди старшого віку, які кажуть, що старі дерева не варто пересаджувати. «Про які свята ми говоримо, Кароліно, що нам святкувати, коли замість дива народження у нас на кожному кроці лише смерть?», — запитала наша сусідка Олена, яка відмовляється від евакуації, хоча живе такм разом з 23-річним сином, хворим на ДЦП.

Січневі свята, які ми вже не відзначали, тому що довелося швидко повертатися до повсякденного життя, росіяни «відсвяткували» дводенним масованим наступом на фронті та атакою всієї території країни: випустили сотні ракет по цивільних об’єктах у всіх регіонах України.

А ми не хочемо навіть думати про те, щоб провести ще одне Різдво на фронті. Тому що серед загаданих бажань найбільш заповітним було одне: мир і повернення додому.

‍