Iryna Cilyk

„A ty jak pomagasz swojej depresyjnej 'kukułce'?” – pisze jeden z moich znajomych na Facebooku i ilustruje swój post zabawnym memem z kieliszkiem likieru. Jeszcze niedawno przeszłabym obok tego bez reakcji. Jednak wiedza daje uważność i poczucie odpowiedzialności. „Nie chcę być nudna, ale alkohol na depresję nie pomaga. Wręcz przeciwnie, bo to depresant” – komentuję. Mój znajomy jest szczerze zaskoczony i przeprasza. Chociaż jest redaktorem naczelnym jednego z mediów zajmujących się zdrowiem, jakość nie pomyślał, że taki żart jest niestosowny. I doskonale to rozumiem: ja też kiedyś byłam w tej drugiej łodzi.

W ukraińskim społeczeństwie temat depresji nie jest omawiany w wystarczającym stopniu. Często określa się ją mianem depresyjnego nastroju, a wiele osób szczerze wierzy, że depresję najlepiej leczy praca i mocny kopniak – albo odwrotnie: podróże, szczere rozmowy z przyjaciółmi, butelka czerwonego wytrawnego wina i tym podobne.

„Weź się w garść, przestań!” No to biorę na siebie ten projekt, ten wyjazd służbowy, a do tego jeszcze trzy zlecenia, a potem w końcu porządnie odpocznę, a potem wydech...

Ale, hmm, w końcu mam ten odpoczynek i z jakiegoś powodu nie mogę zrobić tego wydechu. Ciekawe dlaczego!

Byłam szczerze zaskoczona, gdy podczas wizyty u psychiatrki, do której zmusili mnie przyjaciele, zdiagnozowano u mnie umiarkowaną depresję i dostałam receptę na leki przeciwdepresyjne i przeciwlękowe.

– Mam depresję? No dajcie spokój! Nie mam myśli samobójczych.

– Czy chciałaby pani, żeby do tego doszło? – pyta lekarka.

Zaburzenie psychiczne zwane depresją ma wiele twarzy. To podstępna choroba. Stopniowo zżera osobowość, powoli niszcząc twoje fundamenty – aż w końcu przyznajesz sama przed sobą, że jesteś na dnie i żadna zmiana aktywności, wakacje czy cokolwiek nie może powstrzymać procesów zachodzących w twoim mózgu. Etapy tej choroby są różne, a uświadomienie sobie, że coś jest nie tak z tobą lub kimś, na kim ci zależy, może być powolne. Czasami jest już za późno. Tym ważniejsze jest rozpoznanie problemu na czas.

Moje dotychczasowe wyobrażenia na temat depresji, pomnożone przez obserwacje niektórych osób ze zdiagnozowaną już chorobą, zbudowały mi w głowie pewien stereotypowy obraz. Być może znasz słynne zdjęcie smutnego mężczyzny w autobusie z podpisem: „Stefan ma depresję”. Następnie uwaga oglądającego skupia się na tle – a tam widzimy innego mężczyznę rozmawiającego ze swoim towarzyszem i śmiejącego się. Mały napis obok niego głosi: „To jest Stefan”.

A więc „Stefan” to ja.

Dużo się śmieję, chronię się maską ciągłego uśmiechu. Ale jednocześnie stopniowo popadam w taką niemoc – kiedy każda prosta czynność staje się nagle bardzo trudna. Umycie włosów, odpisanie na wiadomość, skupienie się na jakimkolwiek zadaniu, przypomnienie sobie czyjegoś imienia – wszystko staje się niezwykle trudne. Otwierasz dokument, który musisz skończyć, by nie zawalić terminu. Ale masz ochotę krzyczeć, bo nie możesz napisać nawet kilku linijek – i go zamykasz.

Do pewnego momentu moje dni wydawały się przeplatać: jednego dnia biegam z wywieszonym językiem, próbując zrealizować wszystkie moje obietnice, wyjeżdżając w niekończące się podróże służbowe, wygłaszając publiczne przemówienia itp. A potem leżę, oglądam najbardziej prymitywne filmy, jem śmieciowe jedzenie, piję wino. W pewnym momencie zdałam sobie sprawę, że zostały mi tylko takie dwa dni. Beznadzieja, lepkie przygnębienie, astenia, nieskoncentrowana świadomość, poszarpana pamięć.

– Wydaje mi się, że gdyby w końcu nie straciła pani funkcji poznawczych, nie przyszłaby pani do mnie. Tylko strach przed utratą reputacji skłonił panią do wizyty u specjalisty – mówi lekarka.

To prawda. Z jakiegoś powodu przez długi czas wydawało mi się, że moje problemy są nieistotne i wydumane, zwłaszcza w porównaniu z problemami innych

W moim otoczeniu jest wiele osób, które mają ciężką depresję, PTSD i inne konsekwencje trudnych doświadczeń z wojną. Ważne jest, by nie porównywać własnych objawów z objawami innych – ta rada lekarki wydawała się bardzo przydatna.

Jednak nawet kiedy usłyszałam diagnozę i otrzymałam plan leczenia, okazało się, że nie da się tak w ogóle nie porównywać. Bo gdy skupiłam się na ludziach wokół mnie w nowy sposób, stało się jasne, że wielu zna doświadczenie depresji.

– Ostatnio prawie się zabiłem, ale uratowała mnie chciwość, haha! Przypomniałem sobie o depozycie, o którym nie powiedziałem mojemu synowi – śmieje się znajomy, krzepki, wiecznie uśmiechnięty weteran, który nie może już być w wojsku z powodu problemów zdrowotnych.

– Och, miałam depresję poporodową, ledwo się z nią uporałam – mówi znajoma redaktorka. – Co dokładnie ci przepisano? Jaki był składnik aktywny? – pyta mój przyjaciel, a następnie mówi mi, czego mogę się spodziewać po moim ciele w pierwszych miesiącach leczenia.

Czasami mam wrażenie, że wszyscy wokół mnie już mieli lub mają to doświadczenie: ktoś był na lekach przeciwdepresyjnych przez lata, ktoś przyznaje się do remisji, a ktoś po prostu decyduje się w końcu pójść do lekarza.

Hmm, dziwne. A co jeśli teraz co druga osoba ma etykietkę depresji, przez co płacimy spore pieniądze za leki i psychoterapię? Może problem jest wyolbrzymiony?

Nie, wręcz przeciwnie: on jest bagatelizowany.

Oficjalne dane pokazują, że w 2024 roku Ukraina znalazła się na szczycie listy krajów o największej zachorowalności na depresję

Nic więc dziwnego, że kiedy się rozglądam, spotykam tak wiele osób z tą diagnozą. I wiesz, co jest szczególnie przerażające? To wszystko dotyczy mojej bańki. Bo jest wielu Ukraińców, którzy z różnych powodów nie chodzą do lekarzy, zwłaszcza do psychiatrów – i nie leczą się z tego rodzaju chorób. Mogę sobie tylko wyobrazić, ilu niezdiagnozowanych chorych, w tym mających problemy z psychiką, jest w Ukrainie. Podczas wojny nie stajemy się zdrowsi. Dlatego logiczne jest, aby pomóc swojej „kukułce”, przede wszystkim w porę zwracając się o pomoc do specjalistów.

‍

Niedawno podzieliłam się na Facebooku informacją, że leczę się na depresję. Byłam zaskoczona, że wielu obserwujących mnie odebrało ten post jako odważny coming out. Dziękowali mi za to, że „nie boję się dzielić takimi informacjami”. A ja nie widzę powodu, by trzymać to w tajemnicy. Nadszedł czas, by przestać stygmatyzować depresję i inne zaburzenia. Żyjemy w nowoczesnym świecie z jego nowoczesnymi wyzwaniami i bardzo ważne jest, aby pracować z własnymi stereotypowymi wyobrażeniami na temat pewnych rzeczy.

Dobrzy ludzie umierają wokół nas, i to nie tylko na polu bitwy. Często ci ludzie przegrywają bitwy z czarnym cieniem w czterech ścianach własnych mieszkań.

A my potem jesteśmy zaskoczeni i zasmuceni, bo nie zauważyliśmy albo nie zareagowaliśmy na czas

Zmieńmy naszą optykę: pomóżmy najpierw sobie, potem innym – jak w samolocie. Jeśli chodzi o mnie, to idę w stronę światła. Uczę się mierzyć swoje siły w nowy sposób, znów pracuję, nie zawalam terminów. A czasem nawet całkiem szczerze się śmieję.

Zdjęcia z prywatnego archiwum autorki

Leżę na kanapie w małej kuchni gdzieś w Warszawie i rozkoszuję się zapachem cebuli, buraków, marchewki i pomidorów gotujących się spokojnie na patelni. Tak pachnie perspektywa bycia karmioną barszczem.

Moja przyjaciółka krząta się przy kuchence, podczas gdy ja wydycham zmęczenie po wczesnym przylocie z Paryża. Do mojego pociągu do Kijowa pozostało jeszcze pięć godzin, więc wpadłam z butelką wina i torbą słodyczy (w tym domu jest jeszcze dwóch małych fanów misiów Haribo & Co.) W zamian dostałam kawę i słodycze, dużo rozmów i nieoczekiwane uczucie domowej atmosfery, która zdarza się tylko w domu mojej matki lub innych moich bliskich, gdzie można wpaść bez ceremonii i bezwstydnie położyć się na kanapie podczas przygotowywania obiadu.  

Dlaczego wcześniej nie skorzystałem z tak wspaniałej oferty? – myślę sobie. W końcu często latam, a możliwość wpadnięcia do znajomej na kawę w obcym mieście jest bardzo pomocna. Dotyczy to jednak również nieznajomych.

Pamiętam, jak kiedyś napisałam post na Facebooku z pytaniem, czy mogłabym odwiedzić kogoś w Warszawie i wziąć prysznic. Otrzymałam dziesiątki ciepłych zaproszeń, a większość z nich pochodziła od Ukrainek, których nie znałem. Cóż, teraz w prawie każdym polskim czy innym europejskim mieście naprawdę mam gdzie napić się kawy i wziąć prysznic.

To jest również wyznacznik naszej nowej rzeczywistości: ukraińskie kobiety ostatnio osiedlają się na całym świecie, a większość z nich (przynajmniej te, które znam) tęskni za możliwością zobaczenia się, komunikowania się osobiście, wzięcia nawzajem w ramiona.  

Moje rozmyślania przerywa wesoła dziewczyna przeskakująca z pokoju do kuchni na jednej nodze. Drugą nogę ma w gipsie, ale nie wydaje się, by jej to przeszkadzało. „Mamo, obiecałaś lody!” Ponad dwa lata życia tej rodziny w Polsce można odczytać w sposobie, w jaki ta dziewczynka i jej brat komunikują się w surżyku złożonym z ukraińskich i polskich słów.

„Tak, tak, zaraz pójdziemy” – zgadza się moja przyjaciółka, której, niczym wielorękiej hinduskiej bogini, udaje się jednocześnie zająć barszczem, przygotować tymczasowo wypożyczony wózek inwalidzki i pomóc córce ubrać się na spacer. A wszystko to robi z taką łatwością, że autentycznie ją podziwiam.

– To przez antydepresanty – śmieje się. – Wiesz, ostatnio to do mnie dotarło. Przyłapałam się nawet na tym, że nie krzyczę już na dzieci. Wyobrażasz sobie?

Spędzę więc jeszcze kilka godzin w tym domu, obserwując życie rodziny. Moje wrażenia będą oczywiście powierzchowne i niekompletne, coś w rodzaju wierzchołka góry lodowej, ale i tak będę miała czas, by dużo poczuć.

– Wiesz, prawie nigdy nie pozwalam sobie tutaj choćby na kieliszek wina – mówi moja przyjaciółka, odkładając butelkę, którą przyniosłam, na górną półkę. – W dniu, w którym przydarzyło się nam to złamanie nogi na rowerze, zdałam sobie sprawę, że nie mam prawa zrelaksować się nawet na chwilę. Kontuzje i tego typu rzeczy zawsze zdarzają się niespodziewanie.

Jak mogłabym sobie pozwolić na słabość lub brak koncentracji, skoro jestem jedyną osobą odpowiedzialną za dzieci? Jestem tu jedynym dorosłym, rozumiesz?  

Nie wiem, czy rozumiem, bo nigdy nie byłam na jej miejscu. I choć na różnych etapach naszego rodzinnego życia to mój mąż był na froncie, a ja pozostawałam tą dorosłą, która sama musiała zajmować się naszym synem, to i tak zawsze miałam u boku najbliższych i przyjaciół. Co tu dużo mówić – dom i ściany pomagają.

Mogę tylko teoretycznie spróbować przekonać się, jak to jest być przesiedleńcem. Szczerze mówiąc, możliwość doświadczenia czegoś takiego zawsze przerażała mnie o wiele bardziej niż ataki wroga na Kijów. Ale nigdy nie zapytałbym mojej przyjaciółki, czy rozważała powrót do Ukrainy w czasie wojny. Nie byłam na jej miejscu, nie znam wszystkich okoliczności, pułapek. Nie rozmawiam na takie tematy z moimi przyjaciółmi, którzy wyjechali za granicę. Tymczasem oni sami inicjują takie rozmowy.

– Czuję się, jakbym była zawieszona między światami – mówi mi przyjaciółka. – Nie chcę zapuszczać korzeni w Polsce, budować tu swojego życia, chcę wrócić do domu bardziej niż kiedykolwiek. Ale...

Tak, w jej życiu jest wiele gorzkich „ale”. Jest rozwiedziona i samotnie wychowuje dwójkę dzieci, nie ma w Kijowie własnego domu, nie ma pieniędzy na czynsz, a teraz, z tym jej specyficznym zawodem, w kraju nie ma dla niej pracy. A w Polsce pracę znalazła. Nie taką, o jakiej marzyła – ale płacą. No i dzieci. Już od dwóch lat chodzą do szkoły, uczą się języka, nawiązują przyjaźnie.

Syn mojej przyjaciółki, u którego zdiagnozowano zespół Aspergera, miał szczęście w szkole – dobrze wpasował się w zespół, co jest bardzo ważne. Moja córka lubi chodzić do klubów, które są bezpłatne.

Lecz co najważniejsze, wojna w Ukrainie jeszcze się nie skończyła.

– Ale cały czas czuję się, jakbym była w szpagacie między dwiema rzeczywistościami

– I to poczucie wiecznej tymczasowości, a jednocześnie zakorzenienia w kraju, w którym nie planuję żyć, po prostu mnie niszczy – przyznaje, nalewając pachnący barszcz do talerza. – Tak bardzo chcę wrócić do domu, ale nie mogę jeszcze podjąć decyzji o rozpoczęciu procesu powrotu.

Zmienione tożsamości

Nagle doznaję déja vu, bo niedawno odbyłam podobną rozmowę, a w Wilnie również poczęstowano mnie pysznym barszczem. Tyle że moja znajoma jest tam w jeszcze bardziej dramatycznej sytuacji: jest samotną matką wielodzietnej rodziny, a ich dom na wschodzie Ukrainy jest w strefie działań wojennych. Nie ma możliwości powrotu. I czy w ogóle kiedykolwiek będzie?

Nie jest jej łatwo utrzymać się w obcym kraju: rodzina nie ma żadnego specjalnego wsparcia z Litwy, czynsz prawie całkowicie pochłania jej skromną pensję i stypendium studenckie jej córki na pierwszym roku. Młodsze dzieci uczą się w szkole, doganiając swoich lokalnych kolegów, a najmłodsza córka tak dobrze przystosowała się do środowiska przedszkolnego, że trudno powiedzieć, w którym języku mówi lepiej – litewskim czy ojczystym.

Moja przyjaciółka, matka pięciorga dzieci, zdobyła za granicą nowy zawód i jest kierowcą trolejbusu. Na początku bardzo bała się tej odpowiedzialności, w pierwszych miesiącach pracy schudła 10 kilogramów, ale już się uspokoiła.

– Jestem wdzięczna Litwinom między innymi za to, że dają uchodźcom wewnętrznym możliwość studiowania za darmo – wyznaje. – Owszem, muszę zwrócić zainwestowane we mnie pieniądze w ciągu pierwszych sześciu miesięcy pracy, ale to sprawiedliwe. Teraz myślę o nauce jazdy autobusem, bo nie wszystkie miasta w Ukrainie mają trolejbusy.

Ten bolesny temat wisi między nami.

Moja przyjaciółka uparcie planuje swoją przyszłość w Ukrainie, lecz w tej chwili wszystkie jej pytania bez odpowiedzi są jak otwarte rany

Czy, gdy wrócą, ich dom na Doniecczyźnie nadal będzie stał, skoro miasto jest teraz pod ciągłym ostrzałem? A jeśli nie, to które ukraińskie miasto przyjmie tę liczną rodzinę? I jak odbudują tam swoje życie, gdy wojna się skończy? No i kiedy ona się skończy?

Jest jeszcze jeden problem: przynajmniej jeden z jej synów i ona sama są wrażliwi na ostrzał, bo w swoim mieście przeżyli trudne pierwsze lata walk. W przeciwieństwie do wielu innych Ukraińców, nie przystosowali się i nie nauczyli się radzić sobie ze strachem.  

Jest zbyt wiele bolesnych pytań, a za mało wskazówek dotyczących możliwych odpowiedzi. Tak czy inaczej, moja przyjaciółka bardzo tęskni za domem i dużo o tym mówi. I to nie tylko za domem – miejscem zamieszkania...

– Tak bardzo martwię się o los naszego narodu – mówi mi z bólem. – Bo nasi najlepsi mężczyźni giną na wojnie, a tak wiele kobiet i dzieci wyjechało do innych krajów.  

Słucham i patrzę na tę kobietę ze zdumieniem. Bo kiedy ją poznałam, pytania o los narodu ukraińskiego były jej zupełnie obce, a język i kultura ukraińska – egzotyczne. Niektórzy uświadamiają sobie swoją ukraińskość dopiero wtedy, gdy tracą możliwość życia w Ukrainie.

Łatwych rozwiązań już nie będzie

Mam przywilej pozostania w domu w czasie wojny. To świadoma decyzja mojej rodziny, z wzięciem odpowiedzialności za jej możliwe konsekwencje, ale też pochodna sprzyjających czynników. W przeciwieństwie do wielu Ukraińców, mam własny dom w nienaruszonym stanie i mieszkam w Kijowie, który nadal jest najbezpieczniejszym ze wszystkich ukraińskich miast. I na szczęście nie straciłam możliwości zarabiania na życie.

Oczywiście można by długo rozmawiać o wadach tego wyboru, lecz ja i moi przyjaciele, którzy byli po drugiej stronie tego doświadczenia, jesteśmy dość ostrożni na tym cienkim lodzie. Mimo to jestem zaskoczona za każdym razem, ilekroć ich widzę – tych, którzy wyjechali do Polski, Litwy, Niemiec, Francji, USA itp. i jeszcze nie podjęli decyzji o pozostaniu tam – gdy zaczynają mi się tłumaczyć i usprawiedliwiać. Tak jakby fakt, że pozostałam w Ukrainie, dawał mi prawo do ich osądzania.

Daj spokój! Nikt z nas nie będzie już miał prostych rozwiązań!

I słucham cię, moja droga. Bardzo uważnie słucham o wszystkich twoich trudnych wyzwaniach i czasami zadaję sobie pytanie: Czy ja bym tak mogła?

I cieszę się, gdy dowiaduję się o sukcesach twoich dzieci lub twoich własnych sukcesach w obcym świecie. I oddycham z ulgą, gdy dowiaduję się, że wykryty u ciebie rak czy inna choroba jest w tym twoim nowym kraju leczony bezpłatnie i profesjonalnie. I wcale nie denerwują mnie twoje codzienne małe radości, którymi wstydzisz się otwarcie dzielić w mediach społecznościowych.

Często jestem z was szczerze dumny – wszystkie te inicjatywy wolontariackie, niesamowite projekty, które realizujecie w nowych miejscach, cała ta wspaniała wspólna praca na rzecz Ukrainy i jej armii, wizerunku, kultury – to bardzo, bardzo ważne. Ukraińska diaspora jest naszym supermocarstwem, zawsze to powtarzam.

Ale nie będę kłamać: często jestem rozgoryczona i zirytowana tym, że ta suka wojna rozrzuciła was po całym świecie, że przecież długi pobyt w innych światach nie może nie wpłynąć na zmiany w waszej mentalności i optyce.

Chcę jednak nadal wierzyć w naszą siłę i jedność, chcę byśmy byli wobec siebie mniej zgorzkniali i nauczyli się słuchać innych w tej nie czarno-białej rzeczywistości. Chcę czuć, że okoliczności i odległości nie odbierają mi ludzi, na których mi zależy. I poczuć się trochę jak w domu, gdy gdzieś zostanę poczęstowana prawdziwym ukraińskim barszczem.

...Podziękowawszy za gościnę, ponownie opuszczam Warszawę, by złapać pociąg do Kijowa. Często tak podróżuję i mam całą kolekcję obserwacji. Te pociągi, które kursują między Ukrainą a Polską, są zawsze pełne naszych kobiet i dzieci, niosących ciężkie walizki, uczących się różnych języków w aplikacjach (och, wieczny dźwięk Duolingo!), posiadających specjalne dokumenty potwierdzające legalność ich długich pobytów w innych krajach, hojnie dzielących się okolicznościami ich nowego życia, narzekających lub chwalących się, smutnych lub śmiejących się, usprawiedliwiających się lub broniących swoich decyzji agresywnie, nawet jeśli nikt ich nie zaatakował. To wszystko łamie serce.

Przez jakiś czas obserwowałam na drodze żywiołową córeczkę innej pasażerki. Dziewczynka musi mieć około trzech lat, jest aktywna i ćwierka o wszystkim. Trudno mi ją zrozumieć. „Ona już lepiej mówi po niemiecku niż po ukraińsku” – mówi jej matka, zawstydzona i jakby przepraszając wszystkich.

Na przykład ta sytuacja. Jestem w drodze do jej szpitala i myślę: ile to już miesięcy minęło? Przez cały ten czas prowadziłam całkiem normalne życie - to i tamto, codzienna rutyna w Kijowie, którą od czasu do czasu wstrząsają ataki rosyjskich rakiet i dronów, częste podróże służbowe za granicę, wychowywanie syna i relacje z mężem, który czasami jest w wojsku, a czasami w domu.

Ale generalnie moje życie jest normalne. A moja dzielna, silna przyjaciółka jest w szpitalu od dziewięciu miesięcy, a raczej w różnych szpitalach, zaczynając od wojskowego. Zeszłej zimy ona, żołnierz Sił Operacji Specjalnych, wpadła w tarapaty: jej samochód wjechał na minę w strefie działań wojennych. I wtedy się zaczęło - wiele skomplikowanych operacji, ból nie do zniesienia, nieprzespane noce i trudna rehabilitacja.

Ale oto znów odwiedzam ją na oddziale, a ona jak zwykle się śmieje. "Tak, Ciłyk wyjdźmy na zewnątrz i usiądźmy na ławce. Weź to do torby". "To" to butelka prosecco, którą wyciąga z nocnej szafki przy szpitalnym łóżku.

Idziemy powoli - moja przyjaciółka w końcu znowu chodzi! Kuleje, ale chodzi na własnych nogach. W ciepły, letni wieczór, siedząc pod cichymi kasztanowcami, z jedzeniem zamówionym z firmy kurierskiej i zabawnymi bąbelkami i marząc o przyszłości.

Tak, snujemy wspólne plany, choć niedawno wydawało się, że to raczej niemożliwe. Planujemy, że moja przyjaciółka nauczy mnie prowadzić samochód, marzymy o wspólnej wspinaczce w górach i myślimy o perspektywach naszych młodych synów. Na chwilę zapominamy, że trwa wojna i tylko inni pacjenci w szpitalu - młodzi przystojni mężczyźni z amputowanymi kończynami, niektórzy na wózkach inwalidzkich - szybko przywracają mnie do rzeczywistości.

Z dziećmi na linii frontu w obwodzie donieckim.

Albo to. Koresponduję z inną moją dobrą przyjaciółką. Kiedyś kręciłam film o tej samotnej wielodzietnej matce, w moim wieku, która pomimo wszystkich wyzwań związanych z życiem z dziećmi na linii frontu w obwodzie donieckim, przez długi czas zdołała nie tylko zapewnić im godne życie, ale także wypełnić je sensem, radością i miłością do różnych sztuk. A jednak, wraz z początkiem inwazji Rosji na pełną skalę, musieli wyjechać. Teraz ich przytulny dom w Krasnohoriwce jest częściowo uszkodzony, nie wspominając o wielu budynkach w mieście, które zostały całkowicie zniszczone przez ostrzał. Wszystko się zmieniło. Co możemy powiedzieć o sąsiedniej Maryince, która została całkowicie zniszczona przez Rosjan

Bohaterowie mojego filmu mieszkają teraz w Wilnie, budują tam nowe życie, studiują (uniwersytet, szkoły, przedszkole...). Moja przyjaciółka, ich matka, bardzo tęskni za domem, ale nie mają dokąd wracać. Teraz pisze do mnie o tym wszystkim wyłącznie po ukraińsku, języku tak egzotycznym dla niej w czasie kręcenia mojego filmu, że nie mogłam przypuszczać, że ona, podobnie jak jej dzieci, tak bardzo zmieni swój stosunek do niego. Ale nie, teraz wszystko jest inaczej. "A teraz uczę się na kierowcę trolejbusu" - dodaje moja przyjaciółka. "Och, w końcu przyjadę do Wilna i zabierzesz mnie na przejażdżkę?" Żartuję, ale jednocześnie jestem bardzo dumna z tej niezłomnej matki pięciorga dzieci, która zawsze uczy się czegoś nowego i stawia czoła nowym wyzwaniom.

Takie zwykłe i niezwykłe ukraińskie kobiety.

Albo coś w tym stylu. Świętujemy urodziny mojej dobrej przyjaciółki, której życie zmieniło się zbyt dramatycznie i okrutnie zeszłej zimy. Niesamowicie piękna kobieta, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz, która miała równie niesamowicie piękną rodzinę. Ale wraz z rozpoczęciem inwazji Rosji na pełną skalę, jej mąż, dyrektor redakcji bez doświadczenia wojskowego, dołączył do ukraińskich sił zbrojnych. W grudniu 2022 roku ten dowódca wojskowy ze znakiem wywoławczym "Tarantino" został zabity w pobliżu Soledaru, a ja wciąż nie mogę zapomnieć tego szczególnie bolesnego dnia pożegnania. Ale większość jego przyjaciół i znajomych wróciła do domu, aby żyć jak zwykle, a jego żona i córka zostały ze strasznym nieszczęściem.

Dziś jednak jesteśmy razem. Moja przyjaciółka nie planowała obchodzić własnego święta, ale ma przyjaciół, którzy o to zadbali. Przynieśli kwiaty, prezenty, własnoręcznie wyhodowane ogórki i jeżyny w koszyku. Siedzimy na letnim tarasie małego, przytulnego baru na Podolu w Kijowie, plotkując, śmiejąc się i ładując się nawzajem jasnymi iskrami energii. Wśród nas jest emerytowany żołnierz, który jutro wyruszy na linię frontu, ale dziś jest takim samym cywilem, przynajmniej z wyglądu. Bar, w którym siedzimy, został niedawno otwarty przez inną moją dobrą przyjaciółką wraz z partnerem. Ona i jej mąż również wiedzą coś o stracie: ich przytulny dom został zniszczony przez rosyjski pocisk w pierwszych tygodniach inwazji. Ale teraz moja przyjaciółka spełniła swoje marzenie: otworzyła bar dla swoich przyjaciół i nazwała go Basamani. Ku mojemu zażenowaniu nie znałam znaczenia tego słowa, więc wygooglowałam je. Basaman to pręga na ciele od uderzenia. Dobre..

Rozglądam się wokół siebie i widzę tak wielu ludzi z siniakami, bliznami, ranami, urazami, widocznymi i niewidocznymi. Są to ludzie obu płci, ale dla mnie, z moją kobiecą optyką, wrażliwość innych kobiet jest nieco bardziej oczywista i bliska

Dlatego ten tekst jest teraz o nich - moich przyjaciołach i rodzinie. Skupiam się na moim wewnętrznym kręgu i uderza mnie obecna skala naszych nowych ról. Kobiety walczące i weteranki, aktywne wolontariuszki, żony wojskowych, kobiety przesiedlone wewnętrznie, wdowy..

Pewnego razu jechałam samochodem z trzema innymi kobietami. Jechałyśmy zaśnieżoną drogą, słuchałyśmy muzyki, rozmawiałyśmy o rzeczach ważnych i nieważnych, śmiałyśmy się. Wszystkie byłyśmy w cywilnych ubraniach, piękne i młode, i kiedy czyjeś ciekawskie oczy na następnej stacji benzynowej spojrzały na naszą grupę z kawą i hot-dogami, z trudem odgadły, co kryje się za tymi kobietami. Ale nagle spojrzałem na nas innymi oczami i zacząłem myśleć. Weteranka i dziewczyna więźnia; kobieta żołnierz; weteranka i wdowa. I ja, żona wojskowego - taką mam zwyczajną rolę, jak ogromna rzesza ukraińskich kobiet. Są to zwykłe i niezwykłe ukraińskie kobiety, które wiedzą, jak śmiać się głośno, aby nie płakać za dużo.

Bezimienne pustkowie we mnie

...Pamiętam, co powiedziałaś na moim balkonie w przeddzień inwazji na pełną skalę: "Leczę teraz plecy. Albo w końcu zdecyduję się na dziecko, albo znów będę musiała założyć kamizelkę kuloodporną"

...Nigdy nie zapomnę, jak zabrałaś mnie i mojego syna z Kijowa w dniach największego niepokoju i jak byłaś przy mnie za każdym razem, gdy potrzebowałam pomocy

...Nie mogę udawać, że nie słyszałam tych strasznych słów: "Chyba nie dożyję końca wojny". Płynie w tobie gorąca krew rebeliantów i żołnierzy, ale chcę, żebyś żyła, a nie umierała za Ukrainę.

...Nie mam pojęcia, co naprawdę czujesz i z jakimi wyzwaniami mierzysz się w swoim odległym kraju - innym kraju, do którego zabrałaś swoje dziecko z dala od wojny, ale nagle znalazłaś się w klatce, za pustą ścianą samotności.

...Nie wiedziałam, co powiedzieć, kiedy podzieliłaś się ze mną tak straszną historią o tym, jak własnoręcznie ubrałaś okaleczone ciało swojego ukochanego męża w wojskowy mundur, zanim go pochowałaś.

…Я почуваюся німою, безсилою і безпорадною, коли не вмію підтримати тебе, що втратила сина. І тебе, яка вже стільки місяців нічого не знає про долю власного чоловіка.

...Poczułam w sobie bezimienną pustkę, gdy dowiedziałam się o twojej tragicznej śmierci od rosyjskiego pocisku. Nie ma nic straszniejszego niż patrzenie na szczupłą sylwetkę syna na pogrzebie.

Moja rodzina: przyjaciele, znajomi, krewni, siostry, znajomi i nieznajomi

Ty, ty, ty.. Wszyscy jesteście różnymi ludźmi. Dojrzałe, pewne siebie kobiety i zagubione młode dziewczyny. Starsze panie, które całe życie marzyły o życiu w pokoju. Moje przyjaciółki, rodzina, siostry, znajome i nieznajome. Moje drogie dziewczyny, jak często nazywam moje matki (nie, nie mam nowoczesnej rodziny, mam na myśli moją własną matkę i matkę chrzestną, która była u mojego boku przez całe życie)

Często jestem zdumiony tym, jak potrafią się śmiać w obliczu bólu i śmierci, ile mają wewnętrznej siły, odwagi, witalności. Tak, rozumiem, że to wszystko jest formą ochrony, nie jestem taka głupia. Wiem, jak czarny ból straty śmieje się podczas wydechu, jak za zaciśniętymi zębami i pod uśmiechem wymalowanym na każdy dzień kryje się nigdy niewypowiedziany płacz, jak zimno, pusto, przerażająco i ponuro może być. A dokładniej, że tak nie jest - wiem, ale jednocześnie nie wiem, bo nie założyłam Twoich trampek i eleganckich butów, nie byłam w Twoich butach, mogę się tylko czasem domyślać, co tak naprawdę nosisz w środku. Ale powiem Ci, że Cię podziwiam, pozwolę sobie na odrobinę patosu i nadmiaru emocji, pozwolę sobie wyrazić moje współczucie dla Ciebie. Nie, nie, nie współczuję ci, to co innego, po prostu przytulam cię i daję ci trochę ciepła, niezdarnie, ale szczerze.

Siostro, Siostro, mogę się przytulić?

To największa trauma i najważniejszy punkt zwrotny w moim życiu. Złote skrzyżowanie przeszłości z teraźniejszością, które są tak ściśle powiązane w nieliniowym poszukiwaniu własnej tożsamości. Kim byłam przed Rewolucją Godności? Kim stałam się po niej? Kiedy myślę o tamtej zimie, zawsze wydaje mi się, że moja droga do niej była dość długa. W końcu wszystko zaczęło się nie w listopadzie 2013 roku, ale dużo wcześniej. Prawdopodobnie jeszcze wtedy, gdy nie miałam pojęcia, co oznacza słowo "godność".

Zmiana ustawień fabrycznych

Fabuła tej historii była prosta i znana wielu ludziom z mojego pokolenia: w Kijowie była zwykła radziecka dziewczyna, która napisała w swoim zeszycie pięknym pismem "Chwała krajowi Sowietów!". Otoczona miłością rodziny, w gimnazjum niewiele myślała o otaczającym ją świecie ze wszystkimi jego niebezpieczeństwami i niesprawiedliwością. Jej ukochana babcia, która kochała dziewczynkę najbardziej i utrzymywała przy życiu bezchmurną czułość jej dzieciństwa, nie spieszyła się z zapoznaniem wnuczki ze szkieletami w domowych szafach. Skąd więc dziewczynka mogła wiedzieć, że na przykład chwalebny kraj Sowietów złamał kiedyś życie jej pradziadkom: zostali zesłani na Sołowki w latach trzydziestych XX wieku. Gdzieś w odległej przeszłości były też inne mroczne historie jej rodziny, ale o tym wszystkim nasza bohaterka dowiedziała się później. Do pewnego momentu w jej życiu wszystko było dość proste, a ona szczerze cieszyła się z nowej odznaki z wizerunkiem kędzierzawego Włodzimierza Lenina na szkolnym mundurku.    

Dziś patrzę tej dziewczynie w oczy z zainteresowaniem. Kiedyś byłam inna. A ile różnych odkryć było przede mną...

Bardzo dobrze pamiętam, jak czułam, że coś jest nie tak z krajem, w którym żyjemy, skoro moja kochana babcia tak bardzo chciała zobaczyć, jak się rozpada. Pewnego lata w daczy zauważyłam, że przez całą noc słuchała radia: położyłam się spać, a babcia siedziała obok, obudziłam się, a ona wciąż tam była. Podekscytowana, szczęśliwa, babcia mówiła o punkcie zwrotnym i końcu Związku Radzieckiego. To było lato 1991 roku. Odnotowałam te dni dla siebie, ale tak naprawdę ich nie rozumiałam. Dla mnie osobiście czasy wielkich realizacji były jeszcze przed nami, ale mechanizm poszukiwania odpowiedzi na złożone pytania został już uruchomiony.

Wszystko zaczęło się od małego. Od podsłuchanych rozmów między dorosłymi. Od uczestniczenia w spotkaniach Związku Ukraińskich Kobiet w Kijowie na początku lat 90. z moją babcią i bycia szczerze zaskoczoną, że wszyscy tam mówili tak egzotycznym dla mnie językiem ukraińskim. Od pierwszej tradycyjnej ukraińskiej pisanki, którą ręcznie malowałam woskiem. Z cienkiej książeczki z wierszami Liny Kostenko, którą dostałam w prezencie, gdy miałam 9 lat. Ze wszystkich innych książek, zwłaszcza tych autorstwa młodych współczesnych ukraińskich poetów, na które natknęłam się w wieku 15 lat i które poruszyły mnie do głębi. Od świadomej decyzji - ja też chcę mówić i pisać w tym języku - i ostatecznego przejścia na nowy poziom zabawy, kiedy dużo później dowiedziałam się, że zostanę matką. Nagle okazało się, że niezwykle ważna jest dla mnie zmiana ustawień fabrycznych i przerwanie łańcucha rusyfikacji w kolejnym pokoleniu mojej rodziny. Sztuczka zadziałała: była radziecka rosyjskojęzyczna dziewczyna ma syna, który od początku mówi po ukraińsku.  

Wszystko zaczęło się od małej rzeczy, choć być może całkiem dużej. Od nabytej umiejętności obserwacji i porównywania. Od samodzielnie podejmowanych decyzji. Od świadomego uzupełniania luk w wiedzy o historii własnego kraju. Z palącego wstydu i szoku - jak to się stało, że ludzie tak niegodni i dalecy od moich wartości rządzą naszym krajem? A potem - od stopniowej akceptacji idei, że tektoniczne przesunięcia są niemożliwe bez rewolucyjnych zmian.  

Punkt bez powrotu

Pomarańczowa Rewolucja nie mogła mnie ominąć. Miałam wtedy 22 lata - pełna energii, gorącej krwi, aktywnie poszukująca siebie i gotowa do walki o to, co moje. A jednak dla mnie osobiście istniał silny element zabawy i karnawalizacji akcji: ja i moi przyjaciele byliśmy ubrani bardzo na pomarańczowo, bardzo cierpieliśmy za prawdę, marzliśmy, wykrzykiwaliśmy radosne hasła razem z tłumem podobnie myślących ludzi i w ogóle nie odczuwaliśmy potencjalnego zagrożenia. Moja pamięć zatarła wiele szczegółów, ale z pewnym zażenowaniem pamiętam to, co najważniejsze: świetnie się bawiłam. Pamiętam też jednak coś innego, znacznie ważniejszego: po raz pierwszy zobaczyłam z bliska swoich ludzi. Wielu różnych ludzi, bardzo młodych i bardzo starych, takich i takich, o różnym statusie społecznym, zawodach i tak dalej. Byłam pod ogromnym wrażeniem kontaktu łokieć w łokieć z nieznajomymi i siły tego elementu. Proces uczenia się tego nowego doświadczenia wydawał się ważniejszy niż rezultat. I chociaż wynik wydawał się natychmiastowy, a my broniliśmy inteligentnego proukraińskiego prezydenta przed zastraszonym więźniem z dwoma wyrokami i bliskimi powiązaniami z Rosją, wkrótce stało się jasne, że sprawy nie były takie, jak się wydawały, w rzeczywistości dopiero się zaczynały.

Po 9 latach burzliwej rzeczywistości, po wzlotach i upadkach chwiejnego życia politycznego Ukrainy, grubym rozczarowaniu i ciągłej frustracji, wróciłam na Majdan bez jasnego zrozumienia własnego celu. Szczerze mówiąc, w pierwszym odruchu złapania parasola i termosu, i wyjścia w listopadową zgniłą nocną mżawkę na centralny plac było niewiele świadomości. Raczej wszyscy pobiegli - i ja pobiegłam. Cóż, dokładniej, nie wszyscy, ale głównie ci bystrzy, świadomi ludzie, z którymi chciałam być, relatywnie rzecz biorąc, w tej samej drużynie i wspólnie zmierzać ku świetlanej europejskiej przyszłości. Tak więc mój mąż i ja również przyszliśmy na Majdan. Znajoma atmosfera natychmiast przypomniała mi o sobie w retrospekcjach: piękni, ale wściekli ludzie, piosenki, wiersze, wesołe śpiewy, słodka herbata, zimne, zgrabiałe dłonie i gorące serca.  

Wszystko wydawało się tak bezpieczne, że w pierwszym tygodniu Euromajdanu zabraliśmy ze sobą nawet naszego trzyletniego syna. W pewnym momencie wydarzyło się coś dziwnego - Andrij znalazł się na głównej scenie z mikrofonem w rękach. To wzruszające wideo jest nadal dostępne gdzieś w Internecie: zabawny mały dzieciak w kombinezonie i czapce z uszami, początkowo wahający się. "Andrij, chciałeś coś powiedzieć?" - zachęca go jeden z dorosłych. "Chciałem powiedzieć... Chciałem powiedzieć... Chwała Ukrainie!". Wielotysięczny tłum odpowiada zadowolonym rykiem: "Chwała bohaterom!". Moje dziecko przeżywa szczęśliwy szok i nie może spać przez długi czas tego wieczoru - tak jest podekscytowane.

To był dla nas pierwszy tydzień Euromajdanu. Potem nasz entuzjazm nieco osłabł: ostatniego dnia listopada 2013 r. powiedzieliśmy sobie, że chyba mamy już dość. Byliśmy zmęczeni codziennym chodzeniem na Majdan. Wróciliśmy do domu nieco zdruzgotani i poszliśmy spać. Kto mógł sobie wyobrazić, że w ciągu kilku godzin władze pokryją plac krwią nieuzbrojonych demonstrantów i w ten sposób obudzą w Ukraińcach siłę, która była uśpiona przez lata uporczywego podporządkowania.

Wciąż pamiętam to uczucie strasznej, mrocznej wściekłości. Nie możemy być tak traktowani! Nic takiego o sobie nie wiedziałam. Cóż, dziewczyno, masz przed sobą wiele odkryć. Oto pierwszy punkt z serii punktów bez powrotu. Oto jak twoje własne poczucie godności, o którym wcześniej nawet nie myślałaś, wypełza spod twojej skóry. A potem około miliona z nas wyszło na centralne ulice Kijowa. Byli to Kijowianie i ludzie z innych ukraińskich miast, którzy przybyli z całego świata, aby dołączyć do potężnej rzeki, która już przelała swoje brzegi z całą mocą nieokiełznanego żywiołu.

Czasami zadaję sobie pytanie, czy okoliczności byłyby inne, gdyby protestujący zostali zastrzeleni od razu. Czy zbiorowe zrozumienie naszej własnej siły i szacunku do samych siebie, które nie zostało jeszcze w pełni ukształtowane, mogłoby zostać złamane? Jednak historia, jak wiemy, nie zna trybu łączącego. Patrząc wstecz, mamy tylko to, co mamy: wszyscy mieliśmy pewną ścieżkę, na której stawka rosła z każdym krokiem, a akceptacja szoku nowych okrucieństw ze strony struktur prorządowych była stopniowa.

Tak, to była lawina różnych wydarzeń i silnych emocji, a jednak stopniowo nas zasypywała. Obóz Majdanu rósł, na naszych oczach rodzili się żołnierze i potężny ruch ochotniczy, brutalne ataki Berkutu stawały się coraz częstsze, gniew protestujących narastał, demontowano chodniki, palono opony, nieudolnie przygotowywano pierwsze koktajle Mołotowa. Moja kochana babcia przynosiła na Majdan kanapki ze słoniną..

Pierwsze ofiary śmiertelne na Majdanie wstrząsnęły nami wszystkimi do głębi, ale osobiście nadal uważałam je za tragiczny wypadek. Zbyt trudno było pogodzić się z myślą, że zostaniemy zabici - wszyscy bez wyjątku - za nasze prawo do powiedzenia "nie". Aktywiści byli już torturowani w tajemnicy, zabierani do lasów, brutalnie rozstrzeliwani, a ja wciąż nie wiedziałam, nie wierzyłam, nie mogłam zrozumieć. Epifania była szybka i bolesna: musiałam zobaczyć na własne oczy dziesiątki rannych, zakrwawionych ludzi - ludzi takich jak ja - aby w końcu zdać sobie sprawę: Jesteś idiotką! Nie wiedziałaś? Nigdy wcześniej czegoś takiego nie widziałaś? Cóż, idź umyć twarz, a potem posprzątaj krew ze szpitalnej podłogi i zrób, co możesz. Od teraz to jedyny sposób.

18, 19, 20 lutego 2014 roku na zawsze pozostaną we mnie wielką otwartą raną. Nie chcę w ogóle skupiać się na tamtych dniach, ale moja pamięć zachowała je z niezwykłą wyrazistością. Te nerwowe telefony do męża, który jest gdzieś indziej. Te trzy dni nieprzerwanej pracy na szpitalnym oddziale urazowym, gdzie ranni byli przywożeni niekończącym się strumieniem. Ta pielęgniarka z kulą snajpera w szyi tuż przede mną - szybkie nosze, bandana nasączona ciemną krwią, poplamiony kaptur lekkiej kurtki, plecak dziewczyny, który ktoś ostrożnie położył obok jej nóg. Ci wyczerpani, połamani ludzie na łóżkach, nawet na korytarzu, i niekończący się strumień smakołyków i jedzenia dla nich od mieszkańców Kijowa - puszki ciepłego rosołu, domowe kotlety, wzruszające notatki - otrzymałem je jednego z tych dni. To straszna świadomość, że nie wszyscy ranni zostaną uratowani, a wielu z nich zostało już zabitych na Majdanie. To druzgocący powrót do domu, gdzie czeka na ciebie twoje własne dziecko i radośnie wita cię na korytarzu: "Mamo, narysowałem to dla ciebie, spójrz! To jest Majdan, to jest czołg, to jest jeep przywożący słodycze, a to jest leżący człowiek". "Gdzie widziałeś leżącego człowieka?". "W telewizji!" "Idź, dziewczyno, weź cichą kąpiel w łazience, już dobrze, nikt cię tam nie zobaczy...

Wszystko zaczyna się od małych i jednocześnie wielkich rzeczy. Tamta zima, a zwłaszcza te trzy dni, tak wiele nas nauczyły. Gdzieś na Majdanie wzrosło poczucie naszej zbiorowej odpowiedzialności za siebie, ale jednocześnie zrozumieliśmy, że znowu zostaniemy za to zabici. Ukraińcy zawsze byli za to zabijani. Tym razem byli zabijani przez dziesięć lat i najwyraźniej będzie to trwało dalej. Rosjanie na pewno wrócą, jeśli będą mieli okazję.

Moja babcia nie żyje już od kilku lat. W ostatnich latach życia była aktywną wolontariuszką, niestrudzenie tkającą siatki maskujące na front, ciężko przyjmując wiadomości o wszystkich stratach. Często dręczą mnie wspomnienia jej ostatnich miesięcy życia, a zwłaszcza jedno zdanie, które moja babcia wypowiedziała z nieskończoną goryczą, gdy odchodziła: "Tak bardzo marzyłam o zobaczeniu spokojnej, szczęśliwej Ukrainy. Chyba mi się to nie uda". Rzeczywiście, nie udało jej się.

Odziedziczywszy po niej tak wiele ważnych rzeczy, niestety odziedziczyłem też jej strach. Marzę też o tym, by za jakiś czas zobaczyć spokojną, szczęśliwą Ukrainę. Nie mamy pojęcia, co stanie się z nami w przyszłości. Wiem jednak jedno. Widziałam już Ukrainę, która wyraźnie mówi "nie możecie mi tego zrobić! Ten kraj nauczył mnie wielu rzeczy, w tym znaczenia słowa "godność". Jeśli będę miała szczęście zostać kiedyś babcią, będę miała o czym rozmawiać z moimi wnukami.

Титульне фото: Agata Grzybowska / Agencja Wyborcza.pl