Tetiana Trofimenko

Niektórzy twierdzą, że prawdziwi pisarze powinni pisać o wojnie, ponieważ ten temat najbardziej niepokoi czytelnika. Inni - wręcz przeciwnie: że należy poczekać na zwycięstwo i dopiero wtedy można zastanowić się nad wydarzeniami i nadać im artystyczną formę. Tak czy inaczej, teksty, które pojawiły się w Ukrainie po 24 lutego 2022 roku, są różnorodne: o wojnie rosyjsko-ukraińskiej i o innych ważnych kwestiach, które wydają się niezwiązane ze współczesnym życiem. Oto dziesięć najlepszych dzieł ukraińskiej literatury pięknej lat 2022-2023.

1. Jewhen Szyszacki, "Podróż do innego świata. Mariupol" (Folio)

Jednym z pierwszych tekstów opublikowanych po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji była powieść dziennikarza Jewhena Szyszackiego o podróży do Mariupola. To spowiedź mężczyzny, który zamierza wywieźć swoją rodzinę z okupowanego miasta. Mimo spokojnego tonu narracji, autor trzyma czytelnika w ciągłym napięciu: wydaje się, że razem z nim przechodzimy przez posterunki kontrolne, trafiamy na przesłuchania, a później do celi aresztu. "Podróż" jest dziełem autobiograficznym, jej bohater nie ma cech superbohatera. To opowieść o zwykłym człowieku w ekstremalnych okolicznościach.

2. Switłana Tkaczenko, "Była noc" (Wydawnictwo 21)

W powieści "Była noc" Switłana Tkaczenko przedstawia drogę ukraińskiej imigrantki do Holandii, jej życie w innym kraju i wrażenia z komunikacji z ludźmi w Europie. Tekst zawiera wiele szczegółów z życia, nie zawsze pochlebnych zarówno dla naszych rodaków, jak dla obcokrajowców. Jednocześnie pisarka pokazuje ogromne wsparcie, jakie Ukraińcy otrzymują na świecie, a także miłość, determinację i siłę woli swoich bohaterów w chaosie wojny.

3. Władysław Iwczenko, "Imienia Skorowody" (Tempora)

Władyslav Iwczenko, który obecnie służy w ukraińskich siłach zbrojnych, jest znany zarówno z tekstów realistycznych, jak z fantasy. Jego powieść "Imienia Skorowody" to powieść fantasy opisująca przygody bojownika sił antyterrorystycznych Ołeksandra Odysejewicza Wyszni. Dołącza on do oddzielnej mobilnej jednostki obrony psychicznej i staje się wojownikiem, poszukiwaczem oraz pogromcą potworów, które Rosjanie próbują wykorzystać do niecnych celów. Jednostka nosi imię Hryhorija Sawycza Skoworody, który był duchowym poprzednikiem łowców potworów (wyobraź sobie, jak potężny może być 250-letnia pałka, którą nosi wybitny filozof).

4. 4. Jewhenija Kuzniecowa, "Drabina" (Wydawnictwo Starego Lwa)

Ten tekst nie ma kobiecej optyki: głównym bohaterem jest Tolik, specjalista IT, który przed inwazją kupuje swój wymarzony dom w Hiszpanii. Zamierza wreszcie żyć życiem, jakiego od dawna pragnął. Ale te marzenia nie mają się spełnić. Zaczyna się wojna, a jego ukochana ukraińska rodzina Tolika ucieka do niego - z kotami, psem i mnóstwem szalonych pomysłów (ci, którzy czytali powieść Kuzniecowej "Zapytaj Mieczkę", wiedzą, że autorka nie ma sobie równych w ironicznym portretowaniu toksycznej rodziny). W końcu Tolik stawia drabinę pod oknem swojego pokoju, by nie musieć wciąż wysłuchiwać cennych rad i głupich pytań krewnych. Takie sprzeczne rzeczywistości to często realia życia uchodźców, którzy przebywają wśród swoich, a nie obcych. Jednocześnie książka opisuje nie tylko poważne, ale i zabawne sytuacje, w których czytelnicy mogą rozpoznać samych siebie.

5. Andrij Kokotiucha, "Zegar wojny. Długa godzina policyjna" (Fabuła)

Oprócz książek autobiograficznych segment literatury wojennej obejmuje również te, w których romantyczni bohaterowie z łatwością pokonują wszelkie przeszkody i sytuacje, jakie trudno sobie nawet wyobrazić w prawdziwym życiu. W pierwszej książce z serii wojskowych thrillerów przygodowych "Zegar wojny" Andrij Kokotiucha kreuje wizerunek ukraińskiego oficera wywiadu wojskowego Włada Chmary, który przebiera się za ochroniarza na osiedlu mieszkaniowym. W rzeczywistości neutralizuje rosyjskiego sabotażystę, który planuje przeprowadzić atak terrorystyczny w Kijowie w pierwszych tygodniach wielkiej wojny. Niektórzy czytelnicy mogą powiedzieć, że niedopuszczalne jest mówienie o wojnie w zabawny sposób. Ale ludzka psychika nie może być w ciągłym stresie i potrzebuje ulgi.

6. Maria Matios, "Mamy" (A-BA-BA-GA-LA-MA-GA)

W swojej nowej książce Maria Matios oddaje głos kobietom, które straciły synów. Pięć oddzielnych opowiadań napisanych jest w charakterystycznym dla autorki przejmującym stylu i odnosi się do różnych okresów historycznych (na przykład walki między sowieckimi organami karnymi a żołnierzami UPA po zakończeniu II wojny światowej; tradycyjny temat w twórczości Matios). Opowiadanie "Mama Sydonia" przyciąga największą uwagę, ponieważ jest związane z obecną wojną rosyjsko-ukraińską. Bohaterka opowiadania, pielęgniarka o imieniu Sydonia, po śmierci syna pod Iłowajskiem wyjeżdża z zachodniej Ukrainy do miasta Dniepr, aby pracować w ośrodku rehabilitacyjnym dla żołnierzy ATO z ciężkim zespołem stresu pourazowego. Pomoc chłopcom pozwala jej przetrwać stratę dziecka i staje się sensem jej życia. Poprzez swoją bohaterkę autorka stawia wiele pytań, na które chciałyby uzyskać odpowiedź tysiące matek w Ukrainie. Dotyczą państwa i armii, poszukiwania zaginionych osób i niezidentyfikowanych ciał, problemu wolontariuszy, rehabilitacji psychologicznej, zabezpieczenia społecznego itp.

7. Kateryna Babkina, "Mamo, czy pamiętasz" (Warstwy)

I znowu temat Ukraińców za granicą. Narratorką nowej powieści Kateryny Babkiny jest nastoletnia dziewczyna, która uciekła z Irpienia wraz z siostrą w wieku niemowlęcym, zamieszkała z ojcem w Wiedniu i pisze listy do matki, która zniknęła w niewyjaśnionych okolicznościach. Historia Kateryny Babkiny jest bardzo wzruszająca i terapeutyczna, wypełniona lekkim humorem i wielką miłością.

Niemniej część czytelników, nawet bez czytania, znienawidziła ten tekst, argumentując, że Kateryna Babkina, która opuściła kraj z dzieckiem na początku inwazji, nie ma prawa pisać o okupacji (w rzeczywistości książka niemal nie wspomina o okupacji bezpośrednio, tylko na poziomie retrospekcji młodego narratora). O podobnej sytuacji z książką "Płachta" Iryny Howoruchy wspominaliśmy przy okazji recenzji ukraińskiej literatury faktu. W beletrystyce poprzednim tego rodzaju przypadkiem był skandal z powieścią Daryny Hnatko "Bucza", która została wycofana z publikacji przez "Klub rodzinnego czasu wolnego" z przeprosinami dla czytelników za "dotknięcie tych niezagojonych ran i blizn, które dziś sprawiają nam wszystkim nieznośny ból".

Oczywiście pytanie o to, kto może, a kto nie może pisać o wojnie, jeszcze wielokrotnie będzie padało w ukraińskim procesie literackim. Temat przymusowych uchodźców również wydaje się mieć duży potencjał dyskusyjny, związany z problemem powrotu Ukraińców (głównie ukraińskich kobiet z dziećmi) do ojczyzny. Czuję, że nadchodzących latach we współczesnej literaturze ukraińskiej przeczytamy o tym więcej.

8. Anastazja Lewkowa, "Za Perekopem jest ziemia" (Laboratorium)

Oprócz tekstów związanych z wojną chciałabym wspomnieć o jednym, w którym centralnym zagadnieniem jest samoidentyfikacja narodowa Ukraińców dorastającym w Związku Radzieckim i tuż po jego upadku. Anastazja Lewkowa porusza temat odnajdywania siebie w kontekście historii narodu Tatarów krymskich. W jej książce miłość do ojczyzny i wytrwałość w zachowaniu języka i tradycji Tatarów krymskich są w dużej mierze skontrastowane z obojętnością Ukraińców, którzy nie mają nic przeciwko utożsamianiu się z Rosjanami i ich "wielką kulturą". Bohaterka Lewkowej, dziewczyna z Krymu, opowiada historię swojego życia od dzieciństwa. A szczególnie o tym, jak świadomie wybiera ukraińską tożsamość i zrywa z przeszłością (oczywiście nie bez bólu).

9. Switłana Taratorina, "Dom soli" (Vivat)

W innym gatunku temat krymski eksploruje Switłana Taratorina, wybitna przedstawicielka współczesnej ukraińskiej literatury pięknej. Jej ponad 500-stronicowa powieść "Dom soli" przedstawia rozległy postapokaliptyczny obraz współistnienia starożytnych cywilizacji i nowoczesnych technologii, magicznych rytuałów i okrutnych inicjacji. Krym Taratoriny, którego autorka nie nazywa wprost, to kwitnący niegdyś półwysep Kimmerik, który w wyniku wojny i straszliwych kataklizmów zwanych tajemniczo "ogniskami zarazy", przekształcił się w słoną pustynię. Pomimo całej umowności fikcyjnej przestrzeni powieść przywołuje zarówno rzeczywistą toponimię Krymu, jak fakty z jego historii. Zagubione puzzle ukraińskiej tożsamości są składane w całość za pomocą dziwacznego świata powieści fantasy.

10. Maks Kidruk, "Kolonia. Nowe mroczne wieki", księga pierwsza (Brodaty Tamaryn)

"Kolonia" autorstwa Maksa Kidruka należy do gatunku science fiction i przenosi czytelnika w przyszłość. Akcja powieści rozgrywa się w 2141 roku na Ziemi i Marsie, a wątków jest kilka naraz, więc może być trudno za nimi nadążyć (to największa jak dotąd powieść autora, licząca 900 stron). Jak zawsze jednak Kidruk umiejętnie buduje konflikty i kreuje wiarygodnych psychologicznie bohaterów. Skupia się na cywilizacyjnych problemach przyszłości: ekologii i wojnie (trwająca konfrontacja między Ukrainą a Rosją); epidemii (z której ludzkość dopiero co się otrząsnęła, a już napotkała nowy problem - patogen masowo zarażający kobiety w ciąży); wynalezieniu na Marsie leku przedłużającego życie (co natychmiast staje się pretekstem do oszustwa); dążeniu do niezależności marsjańskich kolonii (urodzeni na tej planecie przeciwstawiają się swoim ziemskim zniewolicielom, używając nielegalnej broni). Końca tych kłopotów nie widać, bo Maks Kidruk obiecuje kontynuację powieści już za kilka lat.

Po 24 lutego 2022 roku ukraińska literatura, podobnie jak cała kultura, nie przestała istnieć. Większość wydawnictw realizowała swoje wcześniejsze plany i publikowała teksty nie tylko dotyczące wojny. Jednak w tym artykule chcę opowiedzieć o tekstach napisanych podczas "wielkiej" wojny, o wojnie lub innych tematach, które są dla nas dzisiaj ważne.

"Najdłuższa podróż" Oksany Zabużko (Komora, 2022)

Już w pierwszych miesiącach inwazji na pełną skalę pojawiło się wiele bardzo ważnych tekstów non-fiction, wśród których na szczególną uwagę zasługuje "wielki esej" Oksany Zabużko.

Niedawno pisarka, wraz z filmowcem i byłym rosyjskim więźniem politycznym Olegiem Sencowem, otrzymała najwyższe odznaczenie Republiki Francuskiej: Legię Honorową, przyznawaną za zasługi cywilne i wojskowe.

"Najdłuższa podróż" to w rzeczywistości rodzaj publicystyki społecznej. Od samego początku książka ta była zorientowana "na eksport" (tłumaczenia zostały opublikowane przed ukraińskim tekstem), więc przemawia przede wszystkim do społeczności międzynarodowej i opowiada w skondensowanej formie historię nie dziesięcioletniej, ale trzydziesto- i trzystuletniej wojny rosyjsko-ukraińskiej, o której nieuchronności Oksana Zabużko mówiła na długo przed rozpoczęciem wojny na pełną skalę. Analizując z perspektywy historycznej konsekwentne plany Moskwy zniszczenia Ukraińców, pisarka podkreśla, że pomimo nieprzewidywalnego wyniku trwającej wojny, Ukraińcy już udowodnili całemu światu, a przede wszystkim sobie, że słowa z hymnu narodowego "oddamy ciało i duszę za naszą wolność" to nie tylko słowa, ale rzeczywiste działanie. "24 lutego 2022 r. "fasada" [państwa rosyjskiego], która była odnawiana i malowana przez trzy stulecia, upadła, okazując się blefem. Rosja się skończyła", podsumowuje Oksana Zabużko.

"Słownik wojny" Ostapa Sływynskiego (Vivat, 2023)

Najbardziej uniwersalny jest niewielki "Słownik wojny" (ukazało się już jego polskie tłumaczenie), opracowany przez poetę i tłumacza Ostapa Sływynskiego. W tej książce historie naocznych świadków (ich nazwiska nie są wymienione, jedynie imię i miasto, z którego pochodzą) ułożone są alfabetycznie i stanowią najkrótsze z możliwych, najprostsze życiorysy, czasem przerażające, a czasem wzruszające. Kreda i kula, trup i radość, lampa i krew - to hasła, które oddają wojenną rzeczywistość, a także zmianę języka i znaczenia podstawowych słów.

Wśród anonimowych narratorów "Słownika wojny" znajdują się znani pisarze i osobowości kultury (ich listę można znaleźć w przypisie).

"Wojna 2022" (Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego, PEN Ukraine, Wydawnictwo Starego Lwa, 2022)

Antologia "Wojna 2022" (wydana przez Wydawnictwo Starego Lwa we współpracy z PEN Ukraina z inicjatywy i przy wsparciu finansowym polskiego Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego, opracowana przez pisarza Wołodymyra Rafeenkę) ma prawdziwie "gwiazdorską" obsadę ukraińskich autorów. Książka zawiera wpisy do pamiętników, eseje i wiersze takich autorów jak Jurij Andruchowycz, Serhij Żadan, Jurij Wynnyczuk, Lubko Deresz, Larysa Denysenko, Iryna Cilyk, Andrij Lubka, Kateryna Babkina i wielu innych. W porównaniu ze "Słownikiem wojny", antologia ta jest większa i może być trudniejsza w czytaniu ze względu na różnorodność prezentowanego materiału. Obejmuje ona na przykład posty Serhija Żadana na Facebooku, zgrupowane pod tytułem "Nasze flagi powiewają nad miastem"; wolontariacki "Dziennik nadziei" autorstwa literaturoznawczyni i krytyczki Bohdany Romantsowej, która była wolontariuszką na lwowskim dworcu kolejowym w pierwszych miesiącach inwazji na pełną skalę; fragmenty dziennika rekruta wojskowego, pisarza Artema Chapai, oraz Artema Czecha, który po raz drugi przechodzi przez próby wojny (jego książka "Punkt zero", wydana w 2017 roku, zdobyła szereg ukraińskich nagród literackich, a w 2019 roku autor otrzymał Nagrodę Literacką im. Józefa Conrada-Korzeniowskiego, ustanowioną przez Instytut Polski w Kijowie).

"Stan wojenny" (Meridian Czernowitz, 2022)

Antologia "Stan wojenny" z przedmową Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych Ukrainy Walerija Załużnego jest podobna pod względem autorów i treści. Zawiera eseje 50 autorów - znanych pisarzy, krytyków literackich i osób publicznych. Teksty antologii opisują przede wszystkim osobiste doświadczenia autorów, którzy nastawieni są również na zagranicznego odbiorcę.

Olga Kari: Życie w środku życia (Yakaboo Publishing, 2022)

Książka dziennikarki Olgi Kari to krótki tekst o pierwszych miesiącach 2022 roku, które autorka spędza w Kijowie. Jej rodzice są w tym czasie w Czernichowie. "Życie w środku życia" to dość intymny i emocjonalny tekst napisany z perspektywy kobiety, która nie doświadczyła tragicznych strat, ale głęboko analizuje i odczuwa wszystko, co dzieje się wokół niej.

Ołeksandr Myched "Kryptonim dla Hioba. Kroniki inwazji" (Wydawnictwo Starego Lwa, 2023)

Ta książka może być bardziej poruszająca dla czytelników: zawiera nie tylko opowieści autora o jego rodzinie (Ołeksandr i jego żona mieszkali w Hostomelu w czasie 24 lutego, a jego rodzice w Buczy), ale także wywiady z m.in. dziennikarzem Jewhenem Spirinem, artystką Larą Jakowenko, krytykiem literackim Tetianą Myched (matką autora) oraz "fragmenty kroniki" zbrodni wojennych popełnionych przez Rosjan na okupowanych terytoriach. "Call Sign for Job" to książka obszerna, zawierająca wiele refleksji autora na tematy historyczne i kulturowe, napisana w radykalny i bezkompromisowy sposób.

Wołodymyr Wakulenko-K. "Przekształcam się..." (Vivat, 2023)

W grupie dokumentów osobistych wyróżnia się pamiętnik autora książek dla dzieci Wołodymyra Wakulenki-K., który został zabity przez Rosjan we wsi Kapytoliwka niedaleko Iziumia w 2022 roku. Przewidując swoją nieuchronną śmierć z rąk raszystów, zapisał wydarzenia na kartkach papieru, a następnie zakopał je w ogrodzie, prosząc swojego ojca, aby je przekazał dalej. Dokument ten został znaleziony przez pisarkę Victorię Amelinę, która po inwazji na pełną skalę dokumentowała zbrodnie wojenne w ramach zespołu "Truth Hounds" i zmarła po zranieniu w rosyjskim ataku rakietowym w Kramatorsku 1 lipca 2023 r., w dniu urodzin Wołodymyra Wakulenki-K.

Idea, że Rosja systematycznie niszczy ukraińską kulturę i popełnia ludobójstwo na Ukraińcach, jest głównym wątkiem we wszystkich tych tekstach. W przedmowie Wiktorii Ameliny do dziennika Wołodymyra Wakulenki-K widzimy wymowne podobieństwa do poprzednich epok historycznych: "...jestem wewnątrz nowego renesansu. Podobnie jak w latach 30. ukraińscy artyści są zabijani, ich rękopisy znikają, a pamięć o nich jest wymazywana. ...Czasy rzeczywiście się zmieniły: wcześniej, w latach sześćdziesiątych, Ałła Horska, Łeś Taniuk i Wasyl Symonenko prowadzili śledztwa w sprawie morderstw artystów "straconego renesansu", popełnionych kilkadziesiąt lat przed rozkwitem ich pokolenia. Teraz ukraińscy pisarze badają zbrodnie popełnione zaledwie sześć miesięcy temu".

Bohdan Logwynenko "De-okupacja. Historie ukraińskiego oporu. 2022" (Ukraїner, 2023)

W latach 2022-2023 pojawiły się również publikacje oparte na doświadczeniach zwykłych ludzi, którzy przeżyli okupację lub działania wojenne, a nie znanych intelektualistów. Jedną z najnowszych książek tego typu jest zbiór reportaży Bohdana Łogwynenki, który zawiera relacje z wyzwolonych miast Słobożańszczyzny, Kijowa, północy i południa Ukrainy. Są to historie ukraińskich żołnierzy, policjantów, ochotników, partyzantów i zwykłych mieszkańców, którzy nie tylko przeżyli okupację, ale także stawili jej opór pomimo śmiertelnego niebezpieczeństwa. Zespół Ukraïnera był jednym z pierwszych, który udał się na tereny okupowane - materiały zawarte w książce można również obejrzeć na stronie YouTube projektu.

Iryna Howorukha "Plakhta" (Summit Book, 2022, 2023)

Wydaniu niektórych książek towarzyszyły gorące debaty w mediach społecznościowych. Tak było na przykład w przypadku pierwszej książki "Plakhta" autorstwa Iryny Hovorukhy (mamy już drugą część). Pierwsza książka oparta jest na wywiadach z mieszkańcami Czernichowa, Buczy, Hostomla, Irpina, Borodianki oraz wsi w obwodach kijowskim i czernichowskim, natomiast druga opowiada o wydarzeniach na południu i wschodzie Ukrainy (obwody doniecki i ługański, Chersoń, Mikołajów, Melitopol, Ochaków, Charków i Izium). Zebrane informacje zostały przedstawione w formie fabularyzowanej z myślą o szerokim gronie czytelników. To nie treść książki wywołała debatę publiczną, ale osobowość pisarki: przed inwazją na pełną skalę Iryna Hovorukha była znana jako autorka rosyjskojęzycznych historii miłosnych; nie miała doświadczenia życia pod okupacją rosyjską, dlatego wielu czytelników odmawiało jej prawa do pisania o tragediach wojennych.

Eugenia Podobna, "Miasto żywych, miasto umarłych. Opowieści z czasów wojny" (Folio, 2022)

Warto zauważyć, że nie było takich oskarżeń wobec książki reporterskiej "Dziewczyny obcinają warkocze" Eugenii Podobnej, dziennikarki i korespondentki wojennej, która w 2020 roku zdobyła Nagrodę Szewczenki za zbiór wywiadów z ukraińskimi żołnierkami.

Oczywiście w czasach wojny społeczność czytelników stawia autorom bardziej rygorystyczne wymagania moralne, oceniając przede wszystkim ich publiczną reputację (podobne przykłady zaobserwowano również w dziedzinie beletrystyki, ale to temat na osobną dyskusję).

Świat musi wiedzieć

Po 24 lutego 2024 r. ukraińska literatura faktu aktywnie pracuje nad doświadczeniem inwazji na pełną skalę, wykorzystując różne gatunki, takie jak dokumentalna rejestracja zbrodni rosyjskich okupantów, reportaże i wywiady, gatunek pamiętnika i tradycyjne eseje o mniej lub bardziej prywatnym charakterze. Autorzy poruszają wiele ważnych i aktualnych kwestii związanych z samoświadomością Ukraińców w czasie kryzysu: obok jednoznacznie negatywnego stosunku do państwa rosyjskiego jako agresora, podkreślają konieczność odrzucenia "wielkiej kultury rosyjskiej" i odmowy kontaktów z "dobrymi Rosjanami"; analizują problem osobistej winy i kompleksu ocalałego; obojętności na tle ogólnej spójności społeczeństwa w obliczu wojny; reputacji publicznego intelektualisty i jego roli w społeczeństwie itp. Ważne są również próby przekazania informacji o przyczynach i uwarunkowaniach tej wojny, refleksje i analizy, a także publikacje dokumentalne i prawdziwe historie życia Ukraińców z różnych regionów do czytelnika poza Ukrainą. Wydaje się, że w sytuacji, gdy zachodni odbiorcy nie są dobrze zorientowani w realiach wojny rosyjsko-ukraińskiej, to właśnie literatura faktu powinna być tłumaczona na języki obce, aby świat pamiętał o zagrożeniu ze strony terrorystycznego państwa.