Anastazja Bobkowa

Czy proukraińskie wiece w prowincjonalnym portugalskim mieście mają sens? Olga Filipowa wątpiła, czy warto inicjować jakąkolwiek działalność obywatelską poza stolicą Portugalii. Dziś każde spotkanie Ukraińców w Coimbrze jest znaczącym wydarzeniem. I to właśnie dzięki aktywistom z tego miasta rosyjscy propagandyści w Portugalii znaleźli się na pierwszych stronach krajowych mediów.

Zawsze czułam, że nie mogę nic nie robić

Olga przyjechała do Portugalii w 2001 roku. Kraj pilnie potrzebował siły roboczej, a dziesiątki tysięcy Ukraińców podróżowało na południe Europy, by budować tam domy i drogi. Wśród nich był ówczesny partner Olgi. I pewnego razu, gdy pojechała do niego na wakacje, nie wykorzystała biletu powrotnego.

Studiowała na uniwersytecie w Coimbrze, pracowała, wychowywała córkę i nie była szczególnie aktywna. Wszystko zmieniło się podczas Rewolucji Godności. Choć nie miała doświadczenia w pracy obywatelskiej, Olga zorganizowała swoje pierwsze akcje, bo czuła, że nie można milczeć:

„Zaczęłam coś robić w 2013 roku. Kiedy zaczął się kijowski Majdan, organizowaliśmy własne majdany w Coimbrze. Ale nie bardzo wiedziałam, jak to robić, więc po prostu wyszliśmy na miasto z pięcioma lub sześcioma przyjaciółmi. Zorganizowaliśmy też wiec, gdy Rosjanie zajęli Krym – wtedy zrobiłam to już w bardziej zorganizowany sposób. Pojawiły się nawet media, by napisać i nakręcić o nas materiał. Ale wciąż było nas ledwie 20 osób.

Później mieszkała przez jakiś czas w Berlinie, w wolnym czasie walcząc wraz z przyjaciółmi o zamknięcie Rosyjskiego Domu Kultury i Nauki (Russisches Haus der Wissenschaft und Kultur)  - w rzeczywistości ośrodek rosyjskiej propagandy. Z czasem sprawę podjęły większe organizacje i dziś kwestia zamknięcia tego ośrodka jest dyskutowana w Bundestagu. Zresztą na początku ubiegłego roku instytucja ta została skontrolowana przez niemiecką prokuraturę.

Gdy Rosja rozpętała swą inwazję na pełną skalę, Olga wróciła do Coimbry. Brakowało jej tam jednak dużych wieców – jak te, w których uczestniczyła w Berlinie. To ją zmotywowało:

„Zaczęłam od zidentyfikowania naszej grupy docelowej. A są nią Portugalczycy, którym chcemy coś przekazać. Ważne było dla mnie zrozumienie, w jakim są punkcie, jeśli chodzi o zrozumienie tej wojny, czego oczekują i czego potrzebują. Pierwszym wydarzeniem, które zorganizowaliśmy, było Free Hugs from Ukraine. Zadzwoniłam do przyjaciół i stanęliśmy na środku turystycznej ulicy Coimbry z plakatem, na którym wymalowałyśmy właśnie taki napis: „Darmowe uściski z Ukrainy”. Ludzie podchodzili i przytulali nas. Pytałam ich, co myślą, jak zakończy się wojna, jak postrzegają szanse na zwycięstwo Ukrainy, dlaczego jest to dla nich ważne (albo nieważne), co wiedzą, a czego nie”.

Donośny głos mniejszości

Coimbra to miasto studentów. Ma wiele instytucji edukacyjnych i organizacji młodzieżowych. Niecałe 150 000 osób mieszka w mieście położonym między Lizboną a Porto. Według oficjalnych danych tylko ok. 600 z nich to Ukraińcy.

Regularność działań, jak mówi Olga, nie tylko przypomina Portugalczykom o wojnie. Wytrwałość, z jaką Ukraińcy wychodzą na ulice, pokazuje również, że nie zamierzają się poddawać

„Najważniejszą rzeczą jest pokazanie Portugalczykom, że nie jesteśmy zmęczeni, że jesteśmy pewni zwycięstwa Ukrainy. Bo gdy tylko znikniemy im z oczu, pomyślą: ‘Muszą być zmęczeni, no i nie mogą mieć nic przeciwko temu, że Rosjanie ich okupują, bo to lepsze niż utrata życia’. Widzę, że jest już wielu ludzi, którzy myślą w ten sposób, bo mówią: ‘Oddałbym swój dom, żeby przeżyć’.

Nie rozumieją, że bycie okupowanym przez Rosjan to to samo co bycie gwałconym, utrata całego siebie, wszystkiego, co się miało i ma. Dlatego musimy wyjść i pokazać, że tego nie chcemy

Drugim źródłem skuteczności przedsięwzięć w Coimbrze jest zrozumienie, na jakie informacje Portugalczycy są, a na jakie nie są gotowi – i z której strony najłatwiej do nich dotrzeć. Chociaż Olga długo mieszkała w Portugalii, zdobycie tej wiedzy zajęło jej dużo czasu i kosztowało sporo wysiłku.

I tak aktywistka zdała sobie sprawę, że większość Portugalczyków szczerze wierzy, że Rosjanie są ofiarami reżimu Putina. Olga zwróciła również uwagę na fakt, że obywatele Portugalii bardzo cenią kulturę. Z jednej strony utrudnia to wyjaśnienie przeciętnemu mieszkańcowi Coimbry, dlaczego pójście na występ rosyjskiego baletu oznacza wspieranie wojny przeciwko Ukrainie. Z drugiej – jest to również temat, który można wykorzystać, by dotrzeć do ludzi:

„Podjęłam się misji przekazania tej idei i organizowania ukraińskich wydarzeń kulturalnych. Nie chcę, by wyglądało to tak, że grupa Ukraińców chce odebrać komuś kulturę. Wręcz przeciwnie – chcemy ją przynieść. Pokazujemy więc, że nie chodzi o kancelowanie kultury. Jeśli chcesz kultury, możemy pokazać ci piękną, dobrą, życzliwą kulturę. Na przykład tę, którą tworzy Julia Golub, piosenkarka folkowo-jazzowa z Lizbony, z którą koncertowaliśmy w zeszłym roku. Portugalczycy, którzy kochają kulturę, przyszli to zobaczyć. Po każdej piosence Julia opowiadała krótką historię wojny.

Dotarliśmy do nich poprzez piosenki. Dla nich to nie było tak, jakby ktoś próbował im coś narzucić bez ich zgody

Olga spędza też dużo czasu na poszukiwaniu sprawdzonych informacji, faktów i badań niezbędnych w komunikacji z obcokrajowcami. Portugalczycy, dla których nasza wojna jest czymś obcym, w większości nie są gotowi przyjmować na wiarę tego, co się do nich mówi. Radykalizm przekonań rozmówcy mogą przypisywać nadmiernej emocjonalności wynikającej z jego doświadczeń. W dialogu z Portugalczykami Olga musiała nauczyć się akceptować istnienie dobrych Rosjan i wartość niektórych aspektów rosyjskiej kultury:

„Tu trzeba być bardzo ostrożnym, by nie wyjść na kogoś kto dyskryminuje. To znaczy możesz powiedzieć: ‘Tak, wiesz, są dobrzy Rosjanie’ (śmiech) – i musimy zrezygnować z tego, co sami wiemy o tych ‘dobrych Rosjanach’, że nie widać ich nawet w kamerze termowizyjnej. Zwykłym ludziom trzeba mówić: ‘Tak, są, ale wiesz, są statystyki: 77% Rosjan popiera wojnę’.  Nauczyłam się mówić o ich kulturze tak: ‘Owszem, oczywiście, są tam pewne historie kulturowe. Tak, nie można kancelować. Ale są rzeczy, które nie są istotne. Zastanów się, czy byłoby w porządku, gdybyśmy podczas nazistowskiej okupacji zaczęli promować niemieckie balety na scenach Europy. Cóż, prawdopodobnie nie. Ale po jakimś czasie, po wojnie, po denazyfikacji, po tym wszystkim, to jest w porządku’. I wtedy zrozumieli.

Ciao, profesorze

Jednym z najgłośniejszych osiągnięć Olgi jest zwolnienie rosyjskiego propagandysty z Uniwersytetu w Coimbrze.

Profesor Władimir Pliasow od 2012 roku współpracował z fundacją „Ruskij mir” [rosyjski świat – aut.]. Ukrainiec Wiaczesław Miedwiediew, który studiuje na tym uniwersytecie, zauważył po rozpoczęciu inwazji na pełną skalę, że flagi tej rosyjskiej organizacji wciąż wisiały w budynku. Co więcej, znajdowały się one tuż obok niebiesko-żółtych flag i plakatów wyrażających solidarność z Ukrainą. Po apelu do rektoratu wrogie symbole zostały usunięte, ale okazało się, że to dopiero początek. Jakiś czas później na ścianie wydziału pojawiło się tableau z nagłówkiem: „Najwybitniejsi rosyjscy pisarze”, a studenci zostali zaproszeni do czytania ich dzieł. W gronie tych osób, obok Tołstoja i Gogola, znaleźli się Edward Limonow i Zachar Prilepin.

Limonow był rosyjskim politykiem o ukraińskich korzeniach, który kwestionował suwerenność Ukrainy i istnienie narodu ukraińskiego w ogóle. Prilepin to rosyjski propagandysta, który walczył przeciwko Ukrainie w ramach organizacji terrorystycznej DNR w latach 2016-2018, a później chwalił się w wywiadzie dla rosyjskich mediów, że jego oddział „zabił dużą liczbę ludzi”.

Wraz z Wiaczesławem Olga napisała obszerny artykuł zawierający szereg argumentów, które jednoznacznie potwierdziły, że prorosyjski profesor był zaangażowany w działalność propagandową. Choć już sam fakt, że Prilepin został wymieniony w gronie „najwybitniejszych rosyjskich pisarzy” wystarczyłby do wywołania poruszenia, Olga i Wiaczesław musieli udowodnić, że nie była to pomyłka ani przypadek:

„Przedstawiliśmy różne fakty. Pokazaliśmy, że rozdawał wstążki świętego Jerzego. Jest nagranie wideo, na którym mówi w wywiadzie o anektowanym Krymie: ‘Nie rozumiecie kontekstu historycznego i tego, co się tam dzieje... Kim w ogóle są Ukraińcy?’. Na jego stronie internetowej było kilka artykułów, w których pisał czarno na białym, że język ukraiński jest ‘dialektem”’.

Artykuł Olgi został opublikowany, cała historia została podchwycona przez znanego historyka i dziennikarza w Portugalii José Migliazesa, a następnie przez media krajowe.

Profesor został szybko zwolniony, co wywołało wielkie poruszenie wśród rosyjskiej społeczności w Portugalii

Rosyjska diaspora, której aktywność zazwyczaj ogranicza się do komentarzy na Facebooku, zdołała nawet zebrać podpisy pod petycją o przywrócenie profesora do pracy. Ale nie pomogło.

Musimy działać, pokazać i mówić, gdziekolwiek jesteśmy

Olga jest przekonana, że – czy to w stolicy, czy w małym miasteczku, czy nawet na wsi –  ukraińscy aktywiści zawsze znajdą sobie coś do zrobienia. Chociaż na początku sama miała wątpliwości, czy rozpoczęcie działalności w Coimbrze ma sens:

„To było moje pytanie dotyczące Coimbry: Po co robić coś w małym mieście, skoro parlament jest w Lizbonie, a wszystkie ambasady w stolicy Portugalii? Potem zdałam sobie sprawę, że w małych miastach czasami takie wydarzenia mają większy wpływ. W zeszłym roku, w rocznicę rozpoczęcia przez Rosjan inwazji na pełną skalę, mieliśmy małe wydarzenie, na 300 osób. Ale dla Coimbry wyglądało to na bardzo duże wydarzenie. Dużo się o tym pisało.

Myślę więc, że jeśli twoje serce i dusza chcą coś zrobić, musisz to zrobić bez względu na to, gdzie jesteś

Należy też pamiętać, że wyborcy, którzy decydują, czy jakiś prorosyjski populista nie dojdzie przypadkiem do władzy, nie mieszkają tylko w stolicy. Kurs rządu będzie zależał także od ich zapotrzebowania społecznego. Więc nawet jeśli jest okazja, aby powiedzieć coś ważnego choćby dziesięciu osobom o Ukrainie, to warto ją wykorzystać.

Dla tych, którzy też chcieliby przewodzić ruchowi ukraińskiemu w swoim mieście lub wiosce, ale zastanawiają się, czy w to wejść, Olga ma trzy proste rady:

1. Nie wahaj się pytać bardziej doświadczonych kolegów (w tym siebie samej);

2. Dobrze jest poznać zwyczaje i nastroje grupy docelowej. Jeśli masz już lokalnych przyjaciół, poproś ich o radę, co najlepiej sprawdza się w ich kraju w przypadku określonych zadań;

3. Zapoznaj się z przepisami prawnymi dotyczącymi organizowania wydarzeń publicznych, zbiórek pieniędzy oraz innych działań – i przestrzegaj ich w dobrej wierze.

A jeśli ktoś nie ma chęci lub możliwości pełnego poświęcenia się aktywizmowi, zawsze może po prostu rozmawiać o Ukrainie ze wszystkimi, których zna w nowym kraju. Ważne jest jednak, by nie tylko dzielić się wiadomościami z ludźmi, ale także by wybierać sprawdzone informacje i upewniać się, czy to, co publicznie mówimy o Ukrainie, tworzy pozytywny wizerunek naszego państwa. Każda komunikacja z miejscową ludnością za granicą powinna podlegać pytaniu kontrolnemu: ‘Czy po zapoznaniu się z nowymi informacjami ta osoba będzie chciała wesprzeć Ukrainę?’.

„Każdy Ukrainiec ma misję, aby coś przekazać. Nie możemy teraz zamienić się w Rosjan i powiedzieć, że jesteśmy małymi ludźmi i nic od nas nie zależy. Musimy uświadamiać Europie, że potrzebuje Ukrainy być może nawet bardziej niż Ukraina Europy. Ale musimy to wyjaśnić za pomocą faktów, bo czasami ludzie nie myślą tego, co mówią”.

Wiece, koncerty, marsze, pojedyncze pikiety lub flash moby – wszystkie formy przyciągania uwagi społeczności międzynarodowej są niezwykle ważne dla Ukrainy, ponieważ poziom zainteresowania zachodnich mediów Ukrainą spada z każdym dniem. Według badań przeprowadzonych przez organizację pozarządową Brand Ukraine w 2023 r. liczba artykułów na temat Ukrainy w zagranicznych mediach internetowych była o 20% mniejsza niż rok wcześniej. A regularne badania opinii publicznej przeprowadzane przez Eurobarometr konsekwentnie pokazują spadek poparcia dla Ukrainy wśród obywateli UE co kwartał. Według najnowszego raportu tej organizacji 6 procent mniej osób jest gotowych przyjąć ukraińskich uchodźców w swoim kraju niż latem 2022 r., a 8 procent mniej zgadza się dziś na udzielenie Ukrainie wsparcia zbrojnego.

‍

Wszystkie zdjęcia w artykule pochodzą z prywatnego archiwum bohaterki

Ewa ma 5 lat, ale w Ukrainie spędziła zaledwie kilka miesięcy. Po narodzinach dziewczynki jej rodzice, Olga i Jarosław, postanowili odwiedzić krewnych w Portugalii. Tam jednak dopadła ich pandemia, a następnie wybuchła wojna na pełną skalę. Obecnie rodzina Trisz stanowi część ukraińskiej diaspory w Portugalii, liczącej kilkadziesiąt tysięcy osób.

Od kilku lat mała Ewa uczęszcza do lokalnego przedszkola i ciężko pracuje, aby przygotować się do szkoły. Mówi po portugalsku bez akcentu i dobrze zna lokalne zwyczaje. Jednak pomimo tego, że dziewczynka nie pamięta Ukrainy, ukraiński język i tradycje są dla niej najważniejsze.

Dzieci nie mogą nawet rozmawiać ze swoimi rodzinami

Dla Olgi przeprowadzka za granicę oznaczała nie tylko stres nieprzespanych nocy, ale też nieustanne rozmyślanie, co zrobić, żeby w obcym środowisku córka wyrosła na Ukrainkę.  

Widziała wiele dzieci, które nie tylko ledwo mówiły w ojczystym języku, ale nawet nie wiedziały, jakiej są narodowości. Szokowało ją to i oburzało.

- Nie rozumiem, że dziecko może nie rozmawiać z krewnymi w Ukrainie, nie znać swoich korzeni. My z mężem jesteśmy Ukraińcami z krwi i kości, to naturalne, że uczymy córkę ukraińskiego. W Portugalii tylko my możemy zaszczepić jej miłość do swojej ojczyzny.

Olga pracuje w salonie piękności w Faro, stolicy prowincji Algarve. Jak to często bywa w diasporze, ludzie tej samej narodowości lubią być razem, więc duża część jej klientów to Ukrainki. Kobieta jest zawsze otwarta na dzielenie się własnymi doświadczeniami związanymi z emigracją i macierzyństwem. A teraz jest to bardzo potrzebne. Według portugalskiej służby ds. migrantów, w czerwcu 2023 r. w kraju przebywało 50 000 ukraińskich uchodźców, z czego 14 000 to dzieci.

Dawanie dobrego przykładu

Olga mówi, że nie ma własnych unikanych metod wychowywania dziecka. Nie opracowywali też z mężem specjalnej strategii. Utrzymują kontakt z rodziną w Ukrainie: dzwonią do siebie regularnie, wymieniają paczkami - w tych, które dostają z Ukrainy są książki w języku ukraińskim i haftowane koszule. Ewa ma już ich sporą kolekcję.

- Nosi je codziennie, lubi je. Moi rodzice zawsze wysyłają mi prezenty, a moje siostry, kiedy mnie odwiedzają przywożą: książki, hafty, zabawki z Ukrainy - mówi.

To co jest tak naturalne dla Olgi, jest podstawowym zadaniem rodziców, którzy chcą zachować na emigracji ojczystą tożsamość dziecka. Posługiwanie się językiem ukraińskim w domu i pokazywanie dziecku, jaki jest stosunek rodziców do ojczyzny to najważniejsze - mówi psycholożka Olena Szersznewa.

- Jeśli, rodzice używają języków obcych lub rosyjskiego, jeśli mówią "jesteśmy obywatelami świata" lub "twoja ojczyzna jest tam, gdzie czujesz się dobrze", niech się nie spodziewają, żeby ich dzieci kiedyś poczuły się Ukraińcami. To nie sprzedawca w sklepie, czy dzieci na placu zabaw decydują o tym, kim czuje się dziecko. Nie ma problemu z zachowaniem tożsamości, jeśli rodzice porozumiewają się z nim w ojczystym języku.

Język komunikacji w domu odgrywa szczególnie ważną rolę. Pomimo faktu, że Ewa wypowiedziała swoje pierwsze słowa w Portugalii, najlepiej czuje się, gdy mówi po ukraińsku. "Najlepiej znam ukraiński, potem portugalski, a następnie angielski" - mówi o swoich umiejętnościach językowych.

Dzieci uczą się języków inaczej niż dorośli - uczą się słów, gdy  doświadczają świata. Jeśli dziecko przebywa w dwujęzycznym środowisku od kołyski, często nawet nie rozróżnia języków, ale postrzega różne słowa dla tego samego zjawiska jako synonimy. Uświadomienie sobie, że są to różne języki przychodzi później. Olga wspomina, że tak było w przypadku Ewy: "Kiedy miała półtora do dwóch lat, czasami mówiła jedno słowo po ukraińsku, a drugie po portugalsku. Po około trzech latach zaczęła mówić wyraźnie w obu językach".

Rodzice nie powinni martwić się, że ich syn lub córka mylą języki Prędzej czy później zajmą one swoje odrębne miejsca w ich życiu - mówi Olga.

Kolejną ważną sprawą jest utrzymywanie kontaktu z ludźmi z Ukrainy, szczególnie z dziadkami i przyjaciółmi. Jeśli rodzina nie ma rodziny, dobrze znaleźć grupę online np. mającą to samo hobby, dzięki któremu dziecko będzie mogło ćwiczyć język i dowiadywać się o tym, czym jest Ukraina.

Mała Ewa komunikuje się ze swoimi krewnymi prawie codziennie. Dzięki temu wie dużo o ich stylu życia i codzienności, ma pojęcie o tym, jak żyją ludzie na Ukrainie, gdzie pracują, co gotują na obiad itp.

- Czasami przez łącze wideo, czasami przez telefon. Ewa często mówi: "Pojadę do Ukrainy, chcę zobaczyć to, pojechać tam, spróbować tamtego". Rozumie, co ją tam czeka i wie, jak żyje jej rodzina, jak wygląda ich życie. Wie, że ma dom w Ukrainie i że może tam przyjechać i tam żyć. Wie, że nasza Ukraina cierpi z powodu wojny, z powodu Rosjan, że wiele domów zostało zniszczonych. Ona czeka, ciągle pyta: "Mamo, czy naprawdę pojedziemy do Ukrainy, kiedy wojna się skończy? Czy to naprawdę wkrótce?" - mówi Olga.

Psycholog Olena Szersznewa zgadza się z tym podejściem. Podkreśla, że taka komunikacja z rodziną lub przyjaciółmi, którzy pozostali na Ukrainie, jest szczególnie ważna dla dzieci za granicą.

- To jest to bardzo silny punkt psychicznego wsparcia dla dziecka - mówi psycholożka.

Dodatkowe szkolenia online i offline

Dla młodszych dzieci ważne jest też czytanie ukraińskich bajek, ponieważ są one źródłem zrozumienia ukraińskiej mentalności i odgrywają szczególnie ważną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka. W przypadku starszych warto wprowadzić naukę historii Ukrainy, jej geografii i literatury.

Na razie Ewa uczy się z rodzicami w domu.

- Uczymy się piosenek, rymowanek i czytamy książki po ukraińsku. W domu uczymy się z nią ukraińskich liter, alfabetu. Podoba jej się to, jest zachwycona, że może napisać swoje imię w dwóch językach jednocześnie. Jest zainteresowana porównywaniem - mówi Olga.

Jesienią dziewczynka oprócz tego, ze rozpocznie naukę w szkole portugalskiej, pójdzie do weekendowej szkoły ukraińskiej imienia Tarasa Szewczenki w Faro. Istnieje w niej kilka grup w zależności od wieku, w których dzieci otrzymują podstawową wiedzę ogólnokształcącą z perspektywy ukraińskiej. W przyszłym roku szkolnym Ewa założy swoją ulubioną haftowaną koszulę na pierwszy dzwonek w tej szkole. Podobne pozaszkolne ośrodki edukacyjne istnieją niemal wszędzie tam, gdzie obecna jest ukraińska diaspora.

Jeśli nauka offline nie odpowiada dziecku lub jeśli rodzice nie są w stanie zorganizować takich zajęć pozalekcyjnych, istnieją również platformy internetowe Ministerstwa Edukacji i Nauki Ukrainy.

NUMO prowadzi internetowe przedszkole dla przedszkolaków. Dzieci uczą się tam zgodnie z programem wychowania przedszkolnego Ministerstwa Edukacji i Nauki, a rodzice mogą znaleźć na stronie przydatne materiały do samodzielnej nauki z dzieckiem.

Uczniowie klas 5-11 mogą zacząć uczyć się w All-Ukrainian School online w dowolnym momencie. Nie muszą realizować całego programu szkolnego - mogą wybrać sobie przedmioty, które je interesują.

‍Szansa nazwrot pieniędzy

Olga nie wie, kiedy będą mogli wrócić do Ukrainy. Chce więc, żeby pełnoletnia Ewa mogła sama zdecydować, gdzie chce mieszkać, dlatego stara się by córka miała szanse zarówno wrócić do ojczyzny, jak zostać na Zachodzie.

Jeśli zechce wrócić, będzie jej łatwo - dzięki rodzicom, którzy zainwestowali w ukraińskie wychowanie i wykształcenie.

Jak wyobraża sobie przyszłość pięcioletnia Ewa? Chce podróżować po Ukrainie i poznać... ukraińskiego męża.

Olga mówi:

"Pewnego dnia Ewa wychodzi z przedszkola i pyta:

- Jak myślisz, kto będzie moim mężem: Portugalczyk czy Ukrainiec?

- Nie wiem, myślę, że będzie to Ukrainiec.

- Wiesz, ja też myślę, że to będzie Ukrainiec.

А що ви думаєте, чи можна зберегти національну ідентичність дитини, виховуючи її за кордоном? Пишіть нам на пошту, нас цікавить ваша думка: redakcja@sestry.eu